Ἡ 29η Μαΐου εἶναι ἡ ἐπέτειος τῆς τραγικῆς ἡμέρας γιά τόν Οἰκουμενικό ῾Ελληνισμό, τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπό τούς Τούρκους τό 1453. Ἡ χιλιόχρονη αὐτοκρατορία ἔπεσε τότε καί παραδόθηκε βορά στά βάρβαρα στίφη τῶν ᾽Οθωμανῶν, πού γέμισαν μέ τά πτώματα τῶν Χριστιανῶν τά περισσότερα σημεῖα τῆς μεγάλης Πόλεως. ῾Καί ἡ γῆ σέ μερικά μέρη δέν φαινόταν ἀπό τούς πολλούς νεκρούς᾽, μᾶς λέει ὁ γνωστός ἱστορικός τῆς ἁλώσεως Γεώργιος Φραντζῆς στό ῾Χρονικόν᾽ του. Γιά νά συνεχίσει:
῾῏Ηταν φοβερό θέαμα καί ἄκουγες θρήνους πολλούς, ποικίλους καί ἔβλεπες ἀμέτρητους ἐξανδραποδισμούς εὐγενῶν, ἀρχοντισσῶν καί παρθένων καί μοναχῶν, πού τίς ἔσερναν ἀλύπητα οἱ Τοῦρκοι ἀπό τά ροῦχα καί τά μαλλιά καί τίς κοτσίδες ἔξω ἀπό τίς ἐκκλησίες, ἐνῶ ἔκλαιαν καί ὀδύρονταν... ῎Εβλεπες τό θεῖο αἷμα καί σῶμα τοῦ Χριστοῦ νά χύνεται στή γῆ καί νά πετιέται...᾽.
Τό ἴδιο καί περισσότερο τραγικός στήν περιγραφή του γιά τήν ἅλωση εἶναι καί ὁ πρῶτος μετά ἀπό αὐτήν Πατριάρχης Κων/λεως Γεννάδιος Σχολάριος. Σέ θρηνητική του ἀναφορά γιά τήν ἡμέρα ἐκείνη γράφει: ῾Θυμηθεῖτε πόσο μεγάλο καί πόσο ἐκλεκτό ὑπῆρξε τό γένος μας. Γιατί ἦταν σοφό, ἔνδοξο, γενναῖο, φρόνιμο, ἡρωϊκό. Ὑπέταξε ὁλόκληρη τήν οἰκουμένη σ᾽ἕνα βασίλειο καί μέ τόν ἐνάρετο μάλιστα ζῆλο του ἀπορρόφησε ὁλόκληρη γενικά τήν ἀρετή, ὅπως ἀκριβῶς τό σφουγγάρι τά νερά. ᾽Αλλά τώρα, ἀλλοίμονο γιά τά κακά! Χάθηκε τό πᾶν, ἀφοῦ ἔπεσε στά χέρια τῶν ἐχθρῶν ἡ Κωνσταντινούπολη, πού ἡ ἀνάμνησή της καί μόνο μπορεῖ νά μᾶς κάνει νά ξεσπάσουμε σέ κραυγές πόνου καί γοερά κλάματα καί νά ψυχορραγήσουμε. Πράγματι, ὅταν κυριεύτηκε ἡ Πόλη, βεβηλώθηκαν τά θυσιαστήρια, καταπατήθηκαν τά ἱερά σκεύη καί ἀντικείμενα, χύθηκε πολύ αἷμα, ἀτιμάσθηκαν μοναχές, βιάσθηκαν παρθένες, ἀποκεφαλίστηκαν βρέφη, φονεύτηκαν μέ τά μαχαίρια τῶν ἀσεβῶν ἄρχοντες, ἱερεῖς, ἄντρες, γυναῖκες, ἄνθρωποι κάθε ἡλικίας.᾽Αλλοίμονο σ᾽ ἐμένα τόν ταλαίπωρο καί ἄθλιο! Ποιός εἶναι ἱκανός νά ἐξιστορήσει κατά τρόπο δραματικό τό μεγάλο αὐτό πάθημα καί νά ἀναγγείλει στούς μεταγενέστερους τή συμφορά; ᾽Αλλοίμονο! Ποῦ εἶναι ἡ βασιλική πομπή καί παράταξη; Ποῦ εἶναι ἡ στρατιωτική παράταξη τῶν ἀνακτόρων; Ποῦ εἶναι τό τόσο μεγάλο πλῆθος τῶν ἀρχόντων; Ποῦ εἶναι τά διδακτήρια τῆς σοφίας; ᾽Αλλοίμονο σ᾽ ἐμένα τόν δυστυχισμένο! Ποῦ εἶναι ἡ πατριαρχική διοίκηση; Ποῦ εἶναι ἡ ὀμορφιά τῆς ᾽Εκκλησίας τοῦ Χριστοῦ; Ποῦ εἶναι ὁ τόσο πολυπληθής καί τόσο ἐκλεκτός χορός τῆς ἀρχιερατικῆς καί μοναχικῆς τάξεως; Ὁ Μωάμεθ ἐξαφάνισε τά πάντα. Καί τά κακά δέν ὑπάρχουν μόνο στή Βασιλεύουσα, ἀλλά καί στίς μικρότερες πόλεις. Καί σ᾽ αὐτές μάλιστα περισσότερα καί πάρα πολύ φοβερά᾽.
Πέρα ὅμως ἀπό τίς τραγικές περιγραφές τῆς ἀποφράδος ἐκείνης ἡμέρας, ἐκεῖνο πού ἰδιαιτέρως προξενεῖ ἐντύπωση σέ ὅλα τά κείμενα τῆς ἐποχῆς, εἶναι ἡ ἑρμηνεία τήν ὁποία δίνουν ὅλοι οἱ συγγραφεῖς τους γιά τό γεγονός τῆς πτώσεως. Οὔτε λίγο οὔτε πολύ ὡς αἴτιο στό νά χαθεῖ ἡ Βασιλεύουσα θεωροῦνται κυρίως οἱ ἁμαρτίες τῶν Χριστιανῶν. Λέει πάλι ὁ ἅγιος Γεννάδιος στόν ἴδιο θρῆνο πού ἀναφέραμε: ῾Καί ταῦτα πάντα διά τά ἁμαρτίας ἡμῶν!᾽῾Καί ὅλα τοῦτα ἔγιναν ἐξαιτίας τῶν ἁμαρτιῶν μας. Ὅταν δέ στρέψω τήν προσοχή μου σ᾽ αὐτά, γίνομαι ἔξαλλος, ἡ ψυχή μου ταράζεται καί τό πνεῦμα μου παθαίνει ἴλιγγο᾽. Καί ὁ προαναφερθείς Γεώργιος Φραντζῆς περιγράφοντας τίς τελευταῖες στιγμές τῆς Πόλης πρίν τήν τελική πτώση, σημειώνει: ῾Διέταξε λοιπόν ὁ βασιλεύς, μαζί μέ τίς ἅγιες καί σεπτές εἰκόνες καί τά ἅγια λείψανα, ἱερεῖς, ἀρχιερεῖς καί μοναχοί, γυναῖκες καί παιδιά, νά περιφέρονται μέ δάκρυα στά τείχη τῆς πόλεως καί νά ψάλλουν τό ῾Κύριε ἐλέησον᾽ καί νά ἱκετεύουν τόν Θεό νά μή μᾶς παραδώσει γιά τίς ἁμαρτίες μας στά χέρια ἐχθρῶν ἀνόμων καί ἀποστατῶν καί πονηροτάτων σέ ὅλη τήν οἰκουμένη, ἀλλά νά μᾶς λυπηθεῖ σάν κληρονόμους τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ᾽. Ἡ Πόλη λοιπόν ἔπεσε, κατά παραχώρηση Θεοῦ, λόγω τῶν ἁμαρτιῶν τῶν Χριστιανῶν. Αὐτή ἦταν ἡ ἐκτίμηση καί ἀξιολόγηση πού ἔκαναν οἱ ἴδιοι οἱ Βυζαντινοί καί οἱ κοντινοί στά γεγονότα ἱστορικοί. Κι εἶναι τοῦτο ἕνα ἀξιοθαύμαστο γιά μᾶς τούς νεώτερους γεγονός, γιατί δείχνει μέ πολλή καθαρότητα ὅτι ἡ πίστη γιά τούς Βυζαντινούς δέν ἦταν κάτι τό θεωρητικό οὔτε κάτι τό ξεπερασμένο. ᾽Αποτελοῦσε τόν ἄξονα τῆς ζωῆς τους, ἀφοῦ πάνω σ᾽ αὐτό ἔκριναν τήν ὁποιαδήποτε σκέψη καί ἐνέργειά τους. Μέ ἄλλα λόγια μιά χιλιόχρονη αὐτοκρατορία ἔκανε μιά μεγαλειώδη πορεία πάνω στή γῆ - καί μέ τίς μελανές βεβαίως σελίδες της – καθώς τρεφόταν καθημερινά ἀπό τόν Οὐρανό. Κι ὅταν ἄρχισε ἡ παρέκκλιση ἀπό τό νόμο τοῦ Θεοῦ, ἦλθε τό ἀποτέλεσμα: ἡ ὑποταγή στόν ἐχθρό. Μέ σκοπό βεβαίως τή δημιουργία συνθηκῶν μετανοίας καί ἐπανόδου στόν ὀρθό δρόμο. Δέν πρέπει νά σπεύσουμε νά εἰρωνευθοῦμε τή σκέψη καί τήν αἴσθηση τῶν προγόνων μας αὐτῶν ἐμεῖς οἱ νεώτεροι, πού ἔχουμε συνηθίσει νά βλέπουμε τήν ἱστορία μόνο ὁριζόντια καί ἄσχετα ἀπό τήν ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ. Καί τοῦτο γιατί ἡ δική μας θεώρηση εἶναι θεώρηση μυωπική, πού προϋποθέτει ἀπιστία ἤ τό καλύτερο ὀλιγοπιστία στόν Θεό. ῎Αν δηλ. πιστεύσουμε ὅτι ἡ ἱστορία γράφεται μόνον ἀπό τούς ἀνθρώπους κάτω ἀπό τυχαῖες συνθῆκες, χωρίς νά ὑπάρχει ἡ παρέμβαση τοῦ Θεοῦ, τότε ἁπλῶς ἐπιβεβαιώνουμε ὅτι ζοῦμε καί ἐμεῖς ῾ὡς ἄθεοι ἐν τῷ κόσμῳ᾽. Καί ὁπωσδήποτε δέν ἔχουμε τήν ὅραση τῶν πραγμάτων πού διδαχθήκαμε νά ἔχουμε ἀπό τόν ἴδιο τόν Χριστό. Μέσα στά πλαίσια λοιπόν τῆς χριστιανικῆς πίστεως ἡ ἐκτίμηση τῶν Βυζαντινῶν ὅτι ἡ Πόλη ἔπεσε ἐξαιτίας τῶν ἁμαρτιῶν τους ἠχεῖ...πολύ χριστιανικά. Θά ἔλεγε μάλιστα κανείς ὅτι ἡ κρίση τους αὐτή ἀποτελεῖ κρίση προφητική, ἀφοῦ παρόμοια ἀξιολογοῦσαν τά πράγματα γιά τόν ᾽Ισραηλιτικό βεβαίως λαό, τόν ἐκλεκτό θεωρούμενο τοῦ Θεοῦ, καί οἱ σταλμένοι ἀπό τόν Θεό προφῆτες. Ὅλοι ἀσφαλῶς γνωρίζουμε ὅτι κάθε ἀπομάκρυνση τοῦ ᾽Ισραήλ ἀπό τό νόμο τοῦ Θεοῦ ὁδηγοῦσε στήν ὑποταγή του σέ ξένους ἐχθρικούς λαούς, μέ ἀναρίθμητες συμφορές καί καταστροφές. Κι ὁ σταλμένος ἀπό τόν Θεό προφήτης πού παρουσιαζόταν σέ κάθε τέτοια κρίσιμη γιά τόν ᾽Ισραήλ στιγμή, ἑρμήνευε τά πράγματα ἀκριβῶς ἔτσι: ὅτι ἡ καταστροφή ὀφείλετο στίς ἁμαρτίες τοῦ λαοῦ, γι᾽ αὐτό καί ἡ διέξοδος ἦταν ἡ μετάνοια καί ἡ ἐπιστροφή στόν Θεό.
Ἡ τραγική ἐπέτειος τῆς 29ης Μαΐου δέν πρέπει νά εἶναι μόνον ἀφορμή γιά ὄξυνση τῆς ἱστορικῆς μας μνήμης, ἀλλά καί γιά παραδειγματισμό καί διδαχή. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἄν καί ἐμεῖς παρουσιάζουμε στή ζωή μας φαινόμενα ἀπομάκρυνσης ἀπό τό θέλημα τοῦ Θεοῦ - καί δυστυχῶς σέ ἕνα μεγάλο ποσοστό δέν τά παρουσιάζουμε σέ πολλά ἐπίπεδα; - τό ἀποτέλεσμα θά εἶναι τό ἴδιο μέ τίς προγενέστερες ἐποχές: ὁ Θεός θά παραχωρήσει, ὡς συνέπεια τῆς ἀνορθόδοξης ζωῆς μας, νά ὑποστοῦμε καταστροφές. ῎Ισως θά πρέπει νά δοῦμε καί τήν κρίση πού περνᾶμε σήμερα ὡς κοινωνία, ὡς κράτος, ὡς ἄτομα κάτω ἀπό τήν παραπάνω ὀπτική. Ὁπότε καί ἡ διέξοδος ἀποτελεῖ μονόδρομο: ἡ γνήσια μετάνοια καί ἐπιστροφή μας στόν Θεό.
Τό ἴδιο καί περισσότερο τραγικός στήν περιγραφή του γιά τήν ἅλωση εἶναι καί ὁ πρῶτος μετά ἀπό αὐτήν Πατριάρχης Κων/λεως Γεννάδιος Σχολάριος. Σέ θρηνητική του ἀναφορά γιά τήν ἡμέρα ἐκείνη γράφει: ῾Θυμηθεῖτε πόσο μεγάλο καί πόσο ἐκλεκτό ὑπῆρξε τό γένος μας. Γιατί ἦταν σοφό, ἔνδοξο, γενναῖο, φρόνιμο, ἡρωϊκό. Ὑπέταξε ὁλόκληρη τήν οἰκουμένη σ᾽ἕνα βασίλειο καί μέ τόν ἐνάρετο μάλιστα ζῆλο του ἀπορρόφησε ὁλόκληρη γενικά τήν ἀρετή, ὅπως ἀκριβῶς τό σφουγγάρι τά νερά. ᾽Αλλά τώρα, ἀλλοίμονο γιά τά κακά! Χάθηκε τό πᾶν, ἀφοῦ ἔπεσε στά χέρια τῶν ἐχθρῶν ἡ Κωνσταντινούπολη, πού ἡ ἀνάμνησή της καί μόνο μπορεῖ νά μᾶς κάνει νά ξεσπάσουμε σέ κραυγές πόνου καί γοερά κλάματα καί νά ψυχορραγήσουμε. Πράγματι, ὅταν κυριεύτηκε ἡ Πόλη, βεβηλώθηκαν τά θυσιαστήρια, καταπατήθηκαν τά ἱερά σκεύη καί ἀντικείμενα, χύθηκε πολύ αἷμα, ἀτιμάσθηκαν μοναχές, βιάσθηκαν παρθένες, ἀποκεφαλίστηκαν βρέφη, φονεύτηκαν μέ τά μαχαίρια τῶν ἀσεβῶν ἄρχοντες, ἱερεῖς, ἄντρες, γυναῖκες, ἄνθρωποι κάθε ἡλικίας.᾽Αλλοίμονο σ᾽ ἐμένα τόν ταλαίπωρο καί ἄθλιο! Ποιός εἶναι ἱκανός νά ἐξιστορήσει κατά τρόπο δραματικό τό μεγάλο αὐτό πάθημα καί νά ἀναγγείλει στούς μεταγενέστερους τή συμφορά; ᾽Αλλοίμονο! Ποῦ εἶναι ἡ βασιλική πομπή καί παράταξη; Ποῦ εἶναι ἡ στρατιωτική παράταξη τῶν ἀνακτόρων; Ποῦ εἶναι τό τόσο μεγάλο πλῆθος τῶν ἀρχόντων; Ποῦ εἶναι τά διδακτήρια τῆς σοφίας; ᾽Αλλοίμονο σ᾽ ἐμένα τόν δυστυχισμένο! Ποῦ εἶναι ἡ πατριαρχική διοίκηση; Ποῦ εἶναι ἡ ὀμορφιά τῆς ᾽Εκκλησίας τοῦ Χριστοῦ; Ποῦ εἶναι ὁ τόσο πολυπληθής καί τόσο ἐκλεκτός χορός τῆς ἀρχιερατικῆς καί μοναχικῆς τάξεως; Ὁ Μωάμεθ ἐξαφάνισε τά πάντα. Καί τά κακά δέν ὑπάρχουν μόνο στή Βασιλεύουσα, ἀλλά καί στίς μικρότερες πόλεις. Καί σ᾽ αὐτές μάλιστα περισσότερα καί πάρα πολύ φοβερά᾽.
Πέρα ὅμως ἀπό τίς τραγικές περιγραφές τῆς ἀποφράδος ἐκείνης ἡμέρας, ἐκεῖνο πού ἰδιαιτέρως προξενεῖ ἐντύπωση σέ ὅλα τά κείμενα τῆς ἐποχῆς, εἶναι ἡ ἑρμηνεία τήν ὁποία δίνουν ὅλοι οἱ συγγραφεῖς τους γιά τό γεγονός τῆς πτώσεως. Οὔτε λίγο οὔτε πολύ ὡς αἴτιο στό νά χαθεῖ ἡ Βασιλεύουσα θεωροῦνται κυρίως οἱ ἁμαρτίες τῶν Χριστιανῶν. Λέει πάλι ὁ ἅγιος Γεννάδιος στόν ἴδιο θρῆνο πού ἀναφέραμε: ῾Καί ταῦτα πάντα διά τά ἁμαρτίας ἡμῶν!᾽῾Καί ὅλα τοῦτα ἔγιναν ἐξαιτίας τῶν ἁμαρτιῶν μας. Ὅταν δέ στρέψω τήν προσοχή μου σ᾽ αὐτά, γίνομαι ἔξαλλος, ἡ ψυχή μου ταράζεται καί τό πνεῦμα μου παθαίνει ἴλιγγο᾽. Καί ὁ προαναφερθείς Γεώργιος Φραντζῆς περιγράφοντας τίς τελευταῖες στιγμές τῆς Πόλης πρίν τήν τελική πτώση, σημειώνει: ῾Διέταξε λοιπόν ὁ βασιλεύς, μαζί μέ τίς ἅγιες καί σεπτές εἰκόνες καί τά ἅγια λείψανα, ἱερεῖς, ἀρχιερεῖς καί μοναχοί, γυναῖκες καί παιδιά, νά περιφέρονται μέ δάκρυα στά τείχη τῆς πόλεως καί νά ψάλλουν τό ῾Κύριε ἐλέησον᾽ καί νά ἱκετεύουν τόν Θεό νά μή μᾶς παραδώσει γιά τίς ἁμαρτίες μας στά χέρια ἐχθρῶν ἀνόμων καί ἀποστατῶν καί πονηροτάτων σέ ὅλη τήν οἰκουμένη, ἀλλά νά μᾶς λυπηθεῖ σάν κληρονόμους τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ᾽. Ἡ Πόλη λοιπόν ἔπεσε, κατά παραχώρηση Θεοῦ, λόγω τῶν ἁμαρτιῶν τῶν Χριστιανῶν. Αὐτή ἦταν ἡ ἐκτίμηση καί ἀξιολόγηση πού ἔκαναν οἱ ἴδιοι οἱ Βυζαντινοί καί οἱ κοντινοί στά γεγονότα ἱστορικοί. Κι εἶναι τοῦτο ἕνα ἀξιοθαύμαστο γιά μᾶς τούς νεώτερους γεγονός, γιατί δείχνει μέ πολλή καθαρότητα ὅτι ἡ πίστη γιά τούς Βυζαντινούς δέν ἦταν κάτι τό θεωρητικό οὔτε κάτι τό ξεπερασμένο. ᾽Αποτελοῦσε τόν ἄξονα τῆς ζωῆς τους, ἀφοῦ πάνω σ᾽ αὐτό ἔκριναν τήν ὁποιαδήποτε σκέψη καί ἐνέργειά τους. Μέ ἄλλα λόγια μιά χιλιόχρονη αὐτοκρατορία ἔκανε μιά μεγαλειώδη πορεία πάνω στή γῆ - καί μέ τίς μελανές βεβαίως σελίδες της – καθώς τρεφόταν καθημερινά ἀπό τόν Οὐρανό. Κι ὅταν ἄρχισε ἡ παρέκκλιση ἀπό τό νόμο τοῦ Θεοῦ, ἦλθε τό ἀποτέλεσμα: ἡ ὑποταγή στόν ἐχθρό. Μέ σκοπό βεβαίως τή δημιουργία συνθηκῶν μετανοίας καί ἐπανόδου στόν ὀρθό δρόμο. Δέν πρέπει νά σπεύσουμε νά εἰρωνευθοῦμε τή σκέψη καί τήν αἴσθηση τῶν προγόνων μας αὐτῶν ἐμεῖς οἱ νεώτεροι, πού ἔχουμε συνηθίσει νά βλέπουμε τήν ἱστορία μόνο ὁριζόντια καί ἄσχετα ἀπό τήν ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ. Καί τοῦτο γιατί ἡ δική μας θεώρηση εἶναι θεώρηση μυωπική, πού προϋποθέτει ἀπιστία ἤ τό καλύτερο ὀλιγοπιστία στόν Θεό. ῎Αν δηλ. πιστεύσουμε ὅτι ἡ ἱστορία γράφεται μόνον ἀπό τούς ἀνθρώπους κάτω ἀπό τυχαῖες συνθῆκες, χωρίς νά ὑπάρχει ἡ παρέμβαση τοῦ Θεοῦ, τότε ἁπλῶς ἐπιβεβαιώνουμε ὅτι ζοῦμε καί ἐμεῖς ῾ὡς ἄθεοι ἐν τῷ κόσμῳ᾽. Καί ὁπωσδήποτε δέν ἔχουμε τήν ὅραση τῶν πραγμάτων πού διδαχθήκαμε νά ἔχουμε ἀπό τόν ἴδιο τόν Χριστό. Μέσα στά πλαίσια λοιπόν τῆς χριστιανικῆς πίστεως ἡ ἐκτίμηση τῶν Βυζαντινῶν ὅτι ἡ Πόλη ἔπεσε ἐξαιτίας τῶν ἁμαρτιῶν τους ἠχεῖ...πολύ χριστιανικά. Θά ἔλεγε μάλιστα κανείς ὅτι ἡ κρίση τους αὐτή ἀποτελεῖ κρίση προφητική, ἀφοῦ παρόμοια ἀξιολογοῦσαν τά πράγματα γιά τόν ᾽Ισραηλιτικό βεβαίως λαό, τόν ἐκλεκτό θεωρούμενο τοῦ Θεοῦ, καί οἱ σταλμένοι ἀπό τόν Θεό προφῆτες. Ὅλοι ἀσφαλῶς γνωρίζουμε ὅτι κάθε ἀπομάκρυνση τοῦ ᾽Ισραήλ ἀπό τό νόμο τοῦ Θεοῦ ὁδηγοῦσε στήν ὑποταγή του σέ ξένους ἐχθρικούς λαούς, μέ ἀναρίθμητες συμφορές καί καταστροφές. Κι ὁ σταλμένος ἀπό τόν Θεό προφήτης πού παρουσιαζόταν σέ κάθε τέτοια κρίσιμη γιά τόν ᾽Ισραήλ στιγμή, ἑρμήνευε τά πράγματα ἀκριβῶς ἔτσι: ὅτι ἡ καταστροφή ὀφείλετο στίς ἁμαρτίες τοῦ λαοῦ, γι᾽ αὐτό καί ἡ διέξοδος ἦταν ἡ μετάνοια καί ἡ ἐπιστροφή στόν Θεό.
Ἡ τραγική ἐπέτειος τῆς 29ης Μαΐου δέν πρέπει νά εἶναι μόνον ἀφορμή γιά ὄξυνση τῆς ἱστορικῆς μας μνήμης, ἀλλά καί γιά παραδειγματισμό καί διδαχή. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἄν καί ἐμεῖς παρουσιάζουμε στή ζωή μας φαινόμενα ἀπομάκρυνσης ἀπό τό θέλημα τοῦ Θεοῦ - καί δυστυχῶς σέ ἕνα μεγάλο ποσοστό δέν τά παρουσιάζουμε σέ πολλά ἐπίπεδα; - τό ἀποτέλεσμα θά εἶναι τό ἴδιο μέ τίς προγενέστερες ἐποχές: ὁ Θεός θά παραχωρήσει, ὡς συνέπεια τῆς ἀνορθόδοξης ζωῆς μας, νά ὑποστοῦμε καταστροφές. ῎Ισως θά πρέπει νά δοῦμε καί τήν κρίση πού περνᾶμε σήμερα ὡς κοινωνία, ὡς κράτος, ὡς ἄτομα κάτω ἀπό τήν παραπάνω ὀπτική. Ὁπότε καί ἡ διέξοδος ἀποτελεῖ μονόδρομο: ἡ γνήσια μετάνοια καί ἐπιστροφή μας στόν Θεό.
