 |
| Μονή Ξηροποτάμου Εξωνάρθηκας 1783 Έργο των ζωγράφων Κωνσταντίνου, Αθανασίου και Ναούμ από την Κορυτσά Στο πάνω μέρος αναγράφεται: ΕΓΩ ΕΙΜΙ [Τ]Ο Α ΚΑΙ ΤΟ Ω, ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ (Αποκ. κα΄, 6) Η παράσταση επιζωγραφίστηκε το έτος 1896 από τον ιερομόναχο Γρηγόριο. |
Εισαγωγικά να τονίσουμε ότι οι δέκα εικονογραφικές σκηνές της Αποκάλυψης του Ιωάννη που σώζονται στο Άγιον Όρος βρίσκονται στις μονές: Διονυσίου, Ξενοφώντος, Δοχειαρίου, Μεγίστης Λαύρας, Φιλοθέου, Καρακάλλου, Ξηροποτάμου, Ιβήρων και Ζωγράφου. Η συνολική παρουσίαση των σημαντικών αυτών τοιχογραφιών εκτείνεται χρονικά σε τρεις αιώνες (μέσα 16ου – μέσα 19ου αιώνα) και εν συνεχεία διαδόθηκε και στην υπόλοιπη Ορθόδοξη Ανατολή. Ας δούμε τι μας είπε ο κ. Γεώργιος Τσιμπούκης.
Πεμπτουσία: Γιατί επιλέξατε ως θέμα σας τους εικονογραφικούς κύκλους της Αποκάλυψης; Ποια είναι η σημασία του για την επιστήμη της Ιστορίας και της Αρχαιολογίας;
Γ.Τ.: Η Αποκάλυψη του Ιωάννη με απασχολεί εδώ και αρκετά χρόνια. Πρόκειται για ένα προφητικό βιβλίο με βαθύ και συχνά δυσερμήνευτο περιεχόμενο, στο οποίο περιγράφονται με ζωντανό τρόπο οι αγώνες της στρατευόμενης Εκκλησίας, αλλά και η δικαίωσή τους, η οποία επισφραγίζεται με την τελική νίκη του Χριστιανισμού και την εγκαθίδρυση της Νέας Ιερουσαλήμ. Αυτή η σπουδαία προφητεία, με την οποία ολοκληρώνεται η Αγία Γραφή, εικονογραφείται για πρώτη φορά στο Άγιον Όρος το 16οαιώνα. Οι τοιχογραφίες της μονής Διονυσίου (λίγο μετά το 1553) και οι υπόλοιποι εννιά εικονογραφικοί κύκλοι που φιλοτεχνήθηκαν στον Άθωνα ως τα μέσα του 19ου αιώνα προκάλεσαν το ερευνητικό μου ενδιαφέρον, καθώς διαπίστωσα ότι οι απεικονίσεις αυτές εδώ και αιώνες διδάσκουν με παραστατικό και εύληπτο τρόπο, ακόμη και σε μη εγγράμματους ανθρώπους, το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του κόσμου όπως αυτό αποκαλύφθηκε στον Ιωάννη.
Οι αθωνικές παραστάσεις της Αποκάλυψης είναι σημαντικές για τη σύγχρονη έρευνα όχι μόνο γιατί αντικατοπτρίζουν τους προβληματισμούς των ανθρώπων της μεταβυζαντινής εποχής αναφορικά με τα έσχατα, αλλά και επειδή μέσα από αυτές καθιερώθηκε η Αποκάλυψη ως εικονογραφικό θέμα στην ορθόδοξη ζωγραφική.
Πεμπτουσία: Ποιοι πιστεύετε πως είναι οι λόγοι που διαδόθηκε εικονογραφικά η Αποκάλυψη τον 16ο αιώνα και όχι νωρίτερα και μάλιστα στο Άγιον Όρος;
Γ.Τ.: Η Ανατολική Εκκλησία ήδη από τους πρώτους αιώνες, προκειμένου να αποφύγει μία λανθασμένη χιλιαστική ερμηνεία της Αποκάλυψης, αμφισβήτησε έντονα τη θεοπνευστία της και δεν τη συμπεριέλαβε στον «κανόνα» της Καινής Διαθήκης. Καθοριστικό ρόλο έπαιξαν και οι αποφάσεις της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου (691-692), συγκεκριμένα ο κανόνας πβ΄, σύμφωνα με τον οποίο απαγορεύτηκαν οι συμβολικές απεικονίσεις του Χριστού (π. χ. ως Αμνού), αλλά και η εικονομαχική κρίση (726-843), κατά τη διάρκεια της οποίας καταστράφηκαν εκατοντάδες εικονιστικές παραστάσεις, ορισμένες από τις οποίες ενδεχομένως να προέρχονταν και από το βιβλίο της Αποκάλυψης. Η ένταξη της Αποκάλυψης στον «κανόνα» της Ανατολικής Εκκλησίας φαίνεται ότι δεν πραγματοποιήθηκε πριν από το 14ο αιώνα, γεγονός που, κατά συνέπεια, δεν επέτρεψε και τη δημιουργία ενός πλήρους εικονογραφικού κύκλου, αφού οι ορθόδοξοι αγιογράφοι είχαν ήδη από το 10ο αιώνα προσανατολιστεί στην παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, η οποία έχει κοινό συμβολικό περιεχόμενο με την Αποκάλυψη.
Το 16ο αιώνα είχαν ωριμάσει πλέον οι συνθήκες για την εικονογράφηση της Αποκάλυψης. Οι καταπιεσμένοι εθνικά, κοινωνικά, θρησκευτικά και οικονομικά υπόδουλοι χριστιανοί φαίνεται ότι βρίσκουν καταφύγιο στους «πιστούς και αληθινούς» λόγους του Χριστού (Αποκ. κα΄, 5), μέσα από τους οποίους διατυπώνεται η υπόσχεση για την Έλευσή Του (Αποκ. κβ΄, 7, 12 και 20). Επιπρόσθετα, ώθηση στη διάδοση του προφητικού κειμένου έδωσε και η κίνηση ορισμένων λογίων που μετέφρασαν σε απλή και κατανοητή γλώσσα την Αγία Γραφή, καθιστώντας το περιεχόμενό της προσιτό σε ακόμη περισσότερους ανθρώπους. Παράλληλα, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι η δημιουργία του πρώτου αθωνικού κύκλου της Αποκάλυψης στη μονή Διονυσίου (λίγο μετά το 1553) πραγματοποιήθηκε σε μία πολύ ευνοϊκή για την τέχνη στο Άγιον Όρος συγκυρία, που συμπίπτει με την περίοδο της ηγεμονίας του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή (1522-1560), ο οποίος είναι γνωστό ότι είχε παραχωρήσει στις αθωνικές μονές φοροαπαλλαγές και άλλα προνόμια.
Μονή Καρακάλλου (1767). Ο θερισμός της γης και ο τρυγητός της αμπέλου (Αποκ. ιδ΄, 14-20).
Πεμπτουσία: Πώς συνδέονται οι εικονογραφικοί κύκλοι-σκηνές με το κείμενο του Ιωάννη;
Γ.Τ.: Οι αθωνικοί εικονογραφικοί κύκλοι συνδέονται άρρηκτα με το κείμενο της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Είναι, βέβαια, γνωστό ότι οι ζωγράφοι κατά την εκτέλεση ενός ζωγραφικού διακόσμου συχνά συμβουλεύονταν διάφορα «εγχειρίδια», όπως ηΕρμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης του Διονυσίου εκ Φουρνά, ενώ ασφαλώς χρησιμοποιούσαν και κάποια εικονογραφικά πρότυπα, όπως ανθίβολα, ξυλογραφίες, χαλκογραφίες κ. ά. Ωστόσο, από τη μελέτη των κύκλων της Αποκάλυψης του Αγίου Όρους έγινε φανερό ότι οι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν και το ίδιο το κείμενο του Ιωάννη, από το οποίο όχι μόνον αντλούσαν το περιεχόμενο των συχνά εκτενών συνοδευτικών επιγραφών, αλλά ενίοτε εμπνέονταν για τη δημιουργία νέων εικονογραφικών στοιχείων.
Πεμπτουσία: Πόσες περίπου είναι οι σκηνές εικονογράφησης; Συναντώνται σε όλες τις μονές;
Γ.Τ.: Στο βιβλίο μου Η Αποκάλυψη του Ιωάννη στη μνημειακή ζωγραφική του Αγίου Όρους, που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Bookstars, η εικονογράφηση – για καθαρά μεθοδολογικούς λόγους – διαρθρώνεται σε είκοσι τέσσερις σκηνές, μία περίπου για κάθε κεφάλαιο του προφητικού βιβλίου.
Ο εικονογραφικός κύκλος της μονής Ξηροποτάμου (1783), έργο των ζωγράφων Κωνσταντίνου, Αθανασίου και Ναούμ από την Κορυτσά, οπωσδήποτε μπορεί να θεωρηθεί ο πληρέστερος από άποψης περιεχομένου κύκλος, αφού διηγείται σχεδόν ολόκληρο το βιβλίο της Αποκάλυψης. Οι υπόλοιποι αθωνίτες ζωγράφοι – στις μονές Διονυσίου, Ξενοφώντος, Δοχειαρίου, Φιλοθέου, Καρακάλλου, Ιβήρων, Ζωγράφου και Μεγίστης Λαύρας – παραλείπουν να εικονογραφήσουν κατά περίπτωση ορισμένα μόνον κεφάλαια, όπως π. χ. ο Νικηφόρος από την Ευρυτανία, ο οποίος στον κύκλο της μονής Ιβήρων (1795) παραλείπει τα κεφάλαια ια΄, ιθ΄ και κ΄-κα΄. Ωστόσο, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η διήγηση του προφητικού βιβλίου περιορίζεται – λόγω έλλειψης διαθέσιμου προς εικονογράφηση χώρου – σε λίγες μόνο σκηνές, όπως συμβαίνει στον εξωνάρθηκα του παρεκκλησίου της Παναγίας Πορταΐτισσας (Κουκουζέλισσας), έργο του 1715, στο οποίο ο ζωγράφος ιστορεί μόλις επτά παραστάσεις.
Εντός των ημερών στο β΄μέρος της συνεντεύξεως θα απαντηθούν και τα παρακάτω ερωτήματα:
Θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε μια σκηνή που νομίζετε ότι αξίζει ιδιαιτέρας προσοχής λόγω της θεολογικής ή αρχαιολογικής σπουδαιότητάς της;
Βλέπετε να αποτυπώνεται η θεολογία ή η θεολογική παιδεία των μαϊστόρων-ζωγράφων στις σκηνές της Αποκάλυψης;
Θεωρείτε ότι στοιχεία της δυτικής τέχνης κατά την μεταβυζαντινή περίοδο επηρέασαν και τους αθωνικούς κύκλους ή ακόμη και να τους επέβαλαν;
Αναφέρετε στο έργο σας τον Διονύσιο εκ Φουρνά. Πώς συνδέεται με τους αθωνικούς εικονογραφικούς κύκλους, αφού πρόκειται και για μεταγενέστερό τους;
Πώς η καλλιτεχνική εικονογραφία της Αποκάλυψης μπορεί να αφορά το σύγχρονο άνθρωπο;
Θα προτείνατε μια διεπιστημονική έρευνα π. χ. Θεολογίας και Αρχαιολογίας για μια συστηματικότερη προσέγγιση του βιβλίου της Αποκάλυψης;
Πηγή εδώ
