ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, Πρόεδρος τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως. Ἀρχικῶς ὁ Σεβ. Μητροπολίτης μας κ. Συμεών παρουσίασε τόν ὁμιλητή καί κατόπιν ὁ Σεβασμιώτατος κ. Δανιήλ ἔλαβε τό λόγο γιά νά ἀναπτύξει ἀπό ἱστορικο-τελετουργικῆς πλευρᾶς τήν εἰσήγησή του μέ τίτλο «Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ». Λόγω τῆς εὐρύτητας τοῦ θέματος, ὁ Εἰσηγητής περιορίσθηκε σέ θέματα πού ἀπασχολοῦν τήν ἱερατική διακονία, καί μάλιστα σέ μεγάλες ἀστικές ἐνορίες, ὅπως εἶναι οἱ ἐνορίες τῆς Ἱ. Μητρ. Νέας Σμύρνης. Γιά τό θέμα τῆς θείας Λειτουργίας (ἐφεξῆς θ.Λ.) ἡ χειρόγραφη παράδοση εἶναι ἐκτεταμένη, γι’ αὐτό ἔθεσε κατ’ ἀρχάς τέσσερα κριτήρια κατά τήν προσέγγιση τοῦ θέματος:
(α) Ἀναζητοῦμε τό δέον, ἀλλά ὀφείλουμε νά γνωρίζουμε τή θεολογία πού ὑπάρχει γιά αὐτό. Λ.χ. εἶναι γνωστό ὅτι χρησιμοποιοῦμε ἄρτο καί οἶνο γιά τή θ.Λ. Αὐτό σ’ ἐμᾶς φαίνεται αὐτονόητο, ἀλλά ἔχει θεολογική σημασία.
(β) Ἀναζητοῦμε τό τεκμήριο τῆς ἀρχαιότητας. Δηλαδή, ὅσο πιό παλαιό εἶναι κάτι, τόσο πιό ἀξιοσέβαστο εἶναι. Ἀναζητοῦμε ἡ πράξη μας νά ἔχει τήν αἴγλη τῆς ἀρχαιότητας, ἀρκεῖ βέβαια ἡ ἀρχαιότης καί νά ἀποδεικνύεται.
(γ) Λατρεία «μετά αἰδοῦς καί εὐλαβείας» (Ἑβρ. 12,28), δηλ. λατρεύουμε τό Θεό μέ σεβασμό καί μέ εὐλάβεια. Μέ ἄλλα λόγια, τελοῦμε τά ἱερά μυστήρια, τή θ.Λ., τίς ἱερές Ἀκολουθίες μέ τόν τρόπο πού ὁρίζει ὁ ἀπόστολος Παῦλος.
(δ) Εἰδικά γιά τήν εἰσήγηση πού θά ἀκολουθήσει, σέ ὅ,τι διαφέρει ἀπό τήν ἱερατική πράξη τοῦ Ἐπισκόπου σας, ἐσεῖς οἱ ἱερεῖς ὀφείλετε νά ἀκολουθήσετε τά τοῦ Ἐπισκόπου σας.
Ἐν συνεχείᾳ ὁ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς κ. Δανιήλ ἀνέπτυξε τά ἑξῆς βασικά θέματα:
1. Χρόνος τελέσεως τῆς θείας Λειτουργίας.Ἀρχικῶς κατά τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης ἐτελεῖτο μετά τό δεῖπνο. Ἐνωρίτατα ὅμως ἀποσυνδέθηκε καί ἡ θ.Λ. ἐτελεῖτο μεταξύ τῆς Γ΄ καί ΣΤ΄ ὥρας. Αὐτό ἀπαντᾶται στό μοναστηριακό τυπικό. Δέν εἶναι σωστό νά τελεῖται θ.Λ. τό ἑσπέρας, ἀλλά μετά τό μεσονύκτιο, ὥστε νά κρατεῖται ἡ «εὐχαριστιακή νηστεία», δηλ. ὁ ἱερέας καί οἱ πιστοί πού θά κοινωνήσουν νά εἶναι νήστεις ἀπό τό προηγούμενο δεῖπνο. Εὐχαριστιακή νηστεία εἶναι ἡ προπαρασκευαστική νηστεία γιά τή θεία Κοινωνία, πού περιλαμβάνει τήν ἀπόλυτη ἀποχή ἀπό κάθε τροφή ἀπό τό προηγούμενο δεῖπνο μέχρι τῆς μεταλήψεως τῆς θείας Κοινωνίας. Γι’ αὐτό καί ἡ τῶν Προηγιασμένων, ἀπό ἑσπερινή Λειτουργία, μετετέθη νά γίνεται τό πρωί, γιά νά μή μεσολαβεῖ μεγάλο διάστημα νηστείας, καί ἐν συνεχείᾳ ἐμεῖς σήμερα τήν ἐπαναφέραμε τό ἑσπέρας.
2. Διάρκεια τῆς θείας Λειτουργίας. Ἐνδεδειγμένος χρόνος εἶναι μιάμιση ὥρα μέ τό κήρυγμα. Γι’ αὐτό δέον νά ἀποφεύγονται οἱ ἀργόσυρτοι ρυθμοί καί τά νωχελικά ψαλσίματα.
3. Ψαλτά μέρη τῆς θείας Λειτουργίας. Ὁλόκληρη ἡ θ.Λ. εἶναι μία εὐχή.
α. Ψαλτά μέρη εἶναι τά Τυπικά καί οἱ Μακαρισμοί.
β. Ἐπίσης, ψάλλεται καί ὁ Χερουβικός ὕμνος γιά προετοιμασία τῆς προσκομιδῆς καί ἀνάγνωση τῆς εὐχῆς «Οὐδείς ἄξιος».
γ. Ψαλτά εἶναι καί τά Ἀπολυτίκια. Ἄς προσέξουμε ἐδῶ ὅτι ἡ Ἐκκλησία ὅρισε ποιά ἀπολυτίκια θά ψάλλονται (στίς μνῆμες Ἁγίων), καί ὄχι οἱ διάφοροι ὑμνογράφοι. Τά κοινά Ἀπολυτίκια εἶναι τά σεβαστότερα καί δέν πρέπει νά ἀντικαθίστανται. Τά κοινά Ἀπολυτίκια εἶναι πολύ ἰσχυρά. Δέν εἶναι ἐπιτρεπτό νά ἀντικαθίστανται ἀπό νεώτερα.
Ποιά Ἀπολυτίκια ψάλλουμε; Ἐκείνου τοῦ Ἁγίου πού ψάλλαμε τήν Ἀκολουθία. Ἐπίσης, μνημονεύουμε κατηγορίες Ἁγίων, ὄχι ὀνομαστικά.
δ. Τό Μεγαλυνάριο δέν ἔχει θέση στή θ.Λ. Εἶναι ἀπαράδεκτο νά ψάλλεται Μεγαλυνάριο μέσα στή θ.Λ.
ε. Τό Κοινωνικό. Κάκιστη συνήθεια νά ἀντικαθίσταται ὁ κοινωνικός ψαλμός μέ κάτι ἄλλο. Δέν ἀντικαθίσταται μέ τίποτα, οὔτε μέ καταβασίες, οὔτε μέ στιχηρά τροπάρια, οὔτε μέ τό «Ἁγνή Παρθένε Δέσποινα», οὔτε μέ πολυέλεο. Ἄν γίνει, τότε καταστρέφουμε τήν ἐσωτερική κατάσταση τοῦ πιστοῦ πού προετοιμάζεται γιά τή θεία μετάληψη. Ἐκείνη τήν ὥρα ψάλλεται μόνο τό «Αἰνεῖτε τόν Κύριον».
στ. Τό Ἀλληλουϊάριο. Ψάλλεται μετά τόν Ἀπόστολο.
ζ. Τό «Πληρωθήτω τό στόμα μου». Νά ψάλλεται ὁ ἀρχαῖος αὐτός ὕμνος, ὥστε νά ἔχει χρόνον ὁ ἱερέας νά συστείλει τά Ἅγια καί νά τά μεταφέρει στήν Πρόθεση.
4. Κλίση γονάτων κατά ἡμέρα Κυριακή. Σέ καμία περίπτωση. Κατά τόν ἀείμνηστο καθηγ. Ἰ. Φουντούλη, «σέ καμία θ.Λ. δέν κλίνουμε γόνυ». Αὐτή εἶναι ἡ ἀρχαία τάξη. Εἰδεμή, θά εἴχαμε τήν ἐκφώνηση «κλίναντες τά γόνατα, τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν». Ἀλλά ἔχουμε μόνο τήν προτροπή «Στῶμεν καλῶς».
Ἔχουμε ἐξάλλου τή μαρτυρία ὅτι τέσσερα χρόνια πρίν ἀπό τήν κοίμησή του, τό 375 μ.Χ., ὅταν ὁ αὐτοκράτορας Οὐάλης πῆγε στήν Καισάρεια νά συναντήσει τό Μέγα Βασίλειο, ἐκεῖνος τελοῦσε τή θ.Λ. προτεταγμένος τοῦ λαοῦ, ὄρθιος, «ἀκλινής κατά τό σῶμα καί τήν ὄψη καί τήν διάνοια» (Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος). Ἐπίσης, ἔχουμε τήν εἰκονογραφική μαρτυρία ὅτι, ὅταν ὁ Ἅγιος Νικόλαος χειροτονήθηκε Ἐπίσκοπος, δέν γονάτισε, μόνο ἔσκυψε.
Ἡμέρες γονυκλισίας εἶναι μόνον οἱ ἡμέρες τοῦ πένθους, δηλ. οἱ ἡμέρες τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς.
5. Ἱερατική ἀμφίεση κατά τή θεία Λειτουργία. Ὁ ἱερέας καί ὁ διάκονος τελοῦν τή θ.Λ. πάντοτε μέ τά ἱερατικά ἄμφιά τους, τά 5 καί τά 3 ἀντίστοιχα.
Ὅπως σημειώνει ὁ Πατριάρχης Καλλίνικος ὁ Γ΄, ἄν συμβεῖ ὁ ἱερέας καί ὁ διάκονος νά τελέσουν τή θ.Λ. μή κανονικῶς ἱερατικῶς ἐνδεδυμένοι, τότε «ἡ μέν λειτουργία τελειοῦται, οἱ δέ πράξαντες καθαιροῦνται».
* * *
Κατόπιν ὁ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς κ. Δανιήλ προέβη στήν ἀναφορά ἐπιμέρους θεμάτων καί τελετουργικῶν πράξεων:
1. Καιρός. Ὁ συνήθης χρόνος γιά τόν ἱερέα νά πάρει καιρό εἶναι ὅταν ψάλλονται τά Καθίσματα. Παίρνει καιρό ἐκτός τοῦ ἱεροῦ Βήματος, μέ τήν προϋπόθεση νά ὑπάρχουν ἐκείνη τήν ὥρα πιστοί. Ἡ εὐχή λέγεται πάντοτε σέ ἑνικό ἀριθμό, ἔστω καί ἄν θά λειτουργήσουν πλείονες τοῦ ἑνός ἱερεῖς, διότι ἕνας θά προσκομίσει τά τίμια δῶρα. Στόν καιρό ὀφείλει ἀπαραιτήτως νά εἶναι παρών ὁ Α΄ τῇ τάξει ἱερεύς. Ἄν κάποιος ἱερέας δέν εἶναι τή στιγμή τοῦ καιροῦ στό ναό, ἀλλά ἔρθει λίγο ἀργότερα, τότε δέν παίρνει καιρό, ἀλλά ἁπλῶς εὐλογία ἀπό τόν Α΄ τῇ τάξει ἱερέα γιά νά ντυθεῖ.
2. Προσκομιδή. Ἡ Προσκομιδή γίνεται μέ τή λόγχη, ὄχι τό μαχαίρι. Ὑψοῦται μόνο τό πρόσφορο μέ τόν Ἀμνό, ὄχι τά ὑπόλοιπα πρόσφορα. Ὅταν ἐκφωνεῖ «Εἰς ἀνάμνησιν τοῦ Κυρίου» τότε χαράσσει τόν Ἀμνό, δέν περιφέρει ἁπλῶς τή λόγχη ἐπάνω τοῦ Ἀμνοῦ. Ἀντίδωρο δίδεται ἀπό τό πρόσφορο πού βγῆκε ὁ Ἀμνός.
3. Θυμίαση. Ἡ θυμίαση προηγεῖται πρίν ἀπό κάθε μυστήριο. Ἔτσι καί στή θ.Λ. προηγεῖται τῆς ἐνάρξεώς της, δηλ. τήν ὥρα τῆς δοξολογίας θυμιάζει ὁ ἱερέας. Οὐδέποτε ὁ ἱερέας θυμιάζει μετά τά Ἀπολυτίκια. Τότε, μόνον ὁ Ἀρχιερέας, καθότι τότε –κατά τό παλαιό ἔθος– εἰσέρχεται γιά πρώτη φορά στό Ἅγιο Βῆμα.
4. Ἀποστολικές καί Εὐαγγελικές περικοπές. Ὑπάρχει ὁ κύκλος τῆς συνεχοῦς ἀναγνώσεως τῶν περικοπῶν ἀπό τό Πάσχα μέχρι τό ἄλλο Πάσχα. Ἡ σειρά αὐτή τῶν Εὐαγγελίων εἶναι ἰσχυροτέρα, ἀπό τά ἐμβόλιμα Εὐαγγέλια τῶν ἑορτῶν. Στό Ἅγιον Ὄρος βάζουν καί 2οΕὐαγγέλιο, ἀκριβῶς γιά νά μή διαταραχθεῖ ἡ σειρά τῆς συνεχοῦς ἀναγνώσεως ὁλόκληρης τῆς Κ.Δ. κατ’ ἔτος. Τό πρόγραμμα τῆς συνεχοῦς ἀναγνώσεως ὀφείλουμε νά τό τηροῦμε. Καί οἱ Ἅγιοι Πατέρες ἔδιναν μεγάλη σημασία στή συνεχή ἀνάγνωση τῆς Κ.Δ.
Ἀκόμη καί στήν ἑορτή τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου κατά ἡμέρα Κυριακή, εἶναι προτιμότερο νά ἀναγνωστοῦν οἱ περικοπές τοῦ κύκλου τῆς συνεχοῦς ἀναγνώσεως, κι ὄχι τά ἐμβόλιμα τῆς Θεοτόκου.
5. Θέση κηρύγματος. Ἡ κανονική θέση τοῦ κηρύγματος εἶναι ἀκριβῶς μετά τά ἀναγνώσματα, δηλ. μετά τό ἱερό Εὐαγγέλιο.
6. Ἐκτενής - Κατηχούμενα. Στήν ἐκτενῆ ὁ ἱερέας μπορεῖ νά διαβάσει ὀνόματα ζώντων καί κεκοιμημένων, οὐδέποτε κατά τή μνημόνευση στή Μεγάλη Εἴσοδο. Εἶναι λάθος ἡ μνημόνευση ὀνομάτων στή Μεγάλη Εἴσοδο. Κατά τή μνημόνευση στή Μεγάλη Εἴσοδο, ὅταν λειτουργοῦν δύο ἱερεῖς, εἶναι δίκαιο ὁ νεώτερος πού κρατᾶ τό ἅγιο Δισκάριο νά κάνει τή μνημόνευση τῶν ζώντων, καί ὁ ἕτερος, ὁ Α΄ τῇ τάξει ἱερέας μέ τό ἅγιο Ποτήριο, νά κάνει τή μνημόνευση τῶν κεκοιμημένων.
7. Εὐχές τῶν πιστῶν. Οἱ εὐχές δέον νά ἀναγινώσκονται «μέ εὐκρίνεια καί εἰς ἐπήκοον τῶν πιστῶν». Οἱ ἱεροψάλτες νά μήν ψάλλουν ἀργόσυρτα. λ.χ. τό «Ἄξιον καί δίκαιον», ὥστε οἱ πιστοί νά ἀκοῦν μέ χαμηλή φωνή τοῦ ἱερέα τίς εὐχές.
8. Ἀσπασμός τῆς ἀγάπης. Ἐδῶ ὑπάρχει ἀρκετή ἀταξία ἀπό ὅλες τίς βαθμίδες τῶν κληρικῶν. Ὁ κανόνας εἶναι ὁ ἑξῆς: Ὁ ἱστάμενος λέγει: «Ὁ Χριστός ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν». Ὁ δέ προσερχόμενος ἀπαντᾶ: «Καί ἐστι καί ἔσται».
9. Εὐλογία τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνου. Ὅλα εὐλογοῦνται ἅπαξ στά μυστήρια. Ὅμως στή θ.Λ. ἔχουμε τρεῖς εὐλογίες καί στόν Ἁγιασμό ἕξι. Στή θ.Λ. εὐλογεῖ ὁ ἱερέας τόν ἄρτο, κατόπιν τόν οἶνο καί τήν τρίτη φορά στό «Μεταβαλών».
Κατά τήν ἐκφώνηση τῶν συστατικῶν λόγων τῆς εὐχαριστίας, «κάτω τά χεράκια μας», δηλ. ὁ ἱερέας δέν δείχνει μέ τό χέρι του τόν ἄρτο οὔτε κατόπιν δείχνει τόν οἶνο. Κατά τόν Ἅγιο Ἀθανάσιο τόν Πάριο, δέν δείχνουμε τόν ἄρτο καί τόν οἶνο, διότι αὐτό εἰσήχθη ἀπό τούς λατίνους, οἱ ὁποῖοι ὑποστήριζαν ὅτι τότε «γίνεται ἡ μετουσίωσις», κι ὄχι στό «Μεταβαλών».
10. Εὐλογία τοῦ ἱερέα. Ὁ ἱερέας εὐλογεῖ μόνον διά τῆς χειρός καί εἰς πᾶσαν περίπτωσιν. Οὐδέποτε ὁ ἱερέας εὐλογεῖ μέ τό σταυρό ἤ μέ ὁ,τιδήποτε ἄλλο.
11. Κοινωνία τοῦ ἱερέα. Ὁ ἱερέας κοινωνεῖ τοῦ Ἁγίου Αἵματος μία φορά (ὄχι τρεῖς φορές, ὅπως χαρακτηριστικά τό ἐπισημαίνει καί ὁ ἀείμνηστος π. Γερβάσιος Παρασκευόπουλος στό ἔργο του «Ἑρ μη νευ τι κή ἐ πι στα σί α ἐ πί τῆς θεί ας Λει τουρ γί ας»).
12. Κατάλυση Ἁγίου Ποτηρίου. Οὐδέποτε ὁ ἱερέας ἤ ὁ διάκονος καταλύει τό Ἅγιο Ποτήριο πρίν ἀπό τήν κοινωνία τῶν πιστῶν, ἤ ἐπί τῆς Ἁγίας Τραπέζης, ἤ διαρκούσης τῆς θ.Λ. Αὐτά εἶναι ἀπαράδεκτα. Ἡ κατάλυση γίνεται στήν Πρόθεση καί μετά τή διανομή τοῦ ἀντιδώρου.
* * *
Ἀφοῦ ὁλοκλήρωσε τήν Εἰσήγησή του ὁ Σεβασμιώτατος κ. Δανιήλ, τοῦ ὑποβλήθηκαν ἐρωτήματα καί ἔδωσε τίς ἑξῆς διευκρινιστικές ἀπαντήσεις:
Γιά τή μετάδοση τῆς θείας Κοινωνίας ἀνεξαιρέτως στούς πιστούς κατά τίς ἡμέρες τῆς Μ. Πέμπτης καί τοῦ Μ. Σαββάτου ὑπάρχει ἔντονος προβληματισμός. Ἔχουμε τότε στρατιές ἀπαίδευτου λαοῦ, πού ἄν καί μοιράζουμε φυλλάδια καί κάνουμε κηρύγματα, αὐτοί δέν μετέχουν σ’ αὐτά.
Ἡ ἱερατική φυλλάδα τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, πού κυκλοφορεῖ σήμερα, μέ ἐπιμέλεια τοῦ Πρωτοπρ. Κων/νου Παπαγιάννη, ἀποτελεῖ ὅ,τι καλύτερο μπορεῖ νά προσφέρει ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος στούς ἱερεῖς σήμερα.
Οἱ νέοι ἱερεῖς ὀφείλουν νά χρησιμοποιοῦν τή μεγάλη φυλλάδα τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας καί νά μελετοῦν μέ προσοχή τά κόκκινα γράμματα (τίς ὁδηγίες). Ἡ μικρή φυλλάδα, δηλ. τό Μικρό Ἱερατικό, εἶναι γιά τόν ἱερέα πού ἔχει 40 χρόνια ἱερωσύνης.
Δύναται καί ὁ διάκονος νά ὑψοῖ τά τίμια δῶρα, μόνον ὅταν ὁ Ἀρχιερέας εἶναι ἡλικιωμένος καί ἀδυνατεῖ νά τό πράξει.
Ὁ διαμελισμός τοῦ ἁγίου σώματος τοῦ Κυρίου γιά τήν κοινωνία τῶν λειτουργούντων ἱερέων δύναται νά γίνει εἴτε διά τῆς λόγχης εἶτε διά τῆς χειρός. Προτιμητέον διά τῆς λόγχης, ὥστε νά μήν σκορπισθεῖ κάποιος μαργαρίτης.
Κάποια πράγματα πού τελοῦνται μέσα στή θ.Λ. τά ἀφήνουμε στήν ἔννοια τοῦ μυστηρίου.
Ἐν τέλει, Ἐκκλησία εἶναι ἐκεῖνοι πού ἔρχονται καί κοινωνοῦν σέ κάθε θ.Λ.
Στό τέλος ὁ Σεβασμιώτατος κ. Συμεών, εὐχαρίστησε θερμότατα τόν ἐκλεκτό Εἰσηγητή, παρουσίασε δέ στούς ἱερεῖς καί συνέστησε πρός μελέτη τά παρακάτω βοηθήματα:
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ
(συνταχθεῖσα ὑπό τοῦ Σεβ. Μητρ. Νέας Σμύρνης κ. Συμεών)
1. Ἁγίου Mαξίμου Ὁμολογητοῦ, Μυ στα γω γί α. PG 91. Μυ στα γω γί α τοῦ ἁ γί ου Mα ξί μου τοῦ Ὁ μο λο γη τοῦ, εἰσαγ. - σχόλια πρω το πρ. Δ. Στα νι λο άε, μ τφρ. Ἰγν. Σα κα λῆς, ἀνατ. 3η ἔκδ. (σει ρά «Ἐ πί τάς πη γάς, 1», Ἀ θῆ ναι: Ἀ πο στο λι κή Δι α κο νί α, [1973], 2009). Σελίδες 278.
2. Ἁγίου Νι κο λά ου Κα βά σι λα, Εἰς τήν θείαν Λειτουργίαν. PG 150. Ε ΠΕ 22 (1979). Ἁγίου Νι κο λά ου Κα βά σι λα, Ἑρμηνεία τῆς θείας Λειτουργίας, μτφρ. Ἀντ. Γαλίτης, γεν. ἐπιμ. Γεώργ. Γαλίτης, πρόλ. Ἰ. Μ. Φουντούλης, 4η ἔκ δ. (Θεσ/νίκη: «Tό περιβόλι τῆς Παναγίας», [1978], 2006). Σελίδες 188.
3. Ἁγίου Συ μεών Θεσσαλονίκης, Περί τῆς ἱερᾶς Λειτουργίας. PG 155.
4. Γκογκόλ, Νικολάϊ Β., Στο χα σμοί στή θεί α Λει τουρ γί α. Μι ά ἑρ μη νευ τι κή ὁ δοι πο ρί α στήν τε λε τουρ γί α τῆς θεί ας Εὐ χα ρι στί ας ὅ πως γί νε ται στήν Ἀ να το λι κή Ὀρ θό δο ξη Ἐκ κ λη σί α, 3η ἔκ δ. (Ὠ ρω πός Ἀτ τι κῆς: Ἱ. Mο νή Πα ρα κλή του, 2001). Σελίδες 152. [Παλαιότερη ἔκδοση: Ν. Γκογκόλ, Ἡ θεί α Λει τουρ γί α, μτφρ. Β. Μουστάκης (Ἀθῆναι: χ.ἐ., 1962). Σελίδες 104]
5. Γρηγόριος, Ἱερομόναχος, Ἡ Λει τουρ γί α τῆς Εὐ χα ρι στί ας τοῦ Θε οῦ. Ἡ θεί α Εὐ χα ρι στί α κα τά τόν ἱ ε ρόν Χρυ σό στο μον (Ἀ θῆ ναι: Ἱ. Μη τρ. Χαλ κί δος, 1971). Σελίδες 144.
6. Γρηγόριος, Ἱερομόναχος, Ἡ θεία Λειτουργία: Σχόλια (Ἅ γι ον Ὄ ρος: Ἱ . Kουτ λου μου σι α νόν Kελ λί ον Ἅ γ. Ἰ ωάν νης Θε ο λό γος, [1982] 2006). Σελίδες 456.
7. Γρηγόριος, Ἱερομόναχος, Ὁ ἐκ κ λη σι α σμός. Ἐν ἐκ κ λη σί αις εὐ λο γεῖ τε τόν Θε όν, ἐ πα νέκ δ. (Ἅ γι ον Ὄ ρος: Ἱ . Kουτ λου μου σι α νόν Kελ λί ον Ἅ γ. Ἰ ωάν νης Θε ο λό γος, 1992). Σελίδες 148.
8. Δαπόντες, Κωνσταντίνος (τοῦ μετωνομασθέντος Καισαρίου), Ἐξήγησις τῆς θείας Λειτουργίας, τόμ. Α΄, ἀνατ. (σειρά «Νεοελληνική Ὀρθόδοξος Βιβλιοθήκη, 6», Ἀθῆναι: «Τῆνος», [Α΄ ἔκδ. 1795] χ.χ.). Σελίδες 122.
9. Εὐδοκίμωφ, Παῦλος, Ἡ προ σευ χή τῆς Ἀ να το λι κῆς Ἐκ κ λη σί ας. Ἡ βυ ζα ντι νή Λει τουρ γί α τοῦ ἁ γί ου Ἰ ωάν νου τοῦ Χρυ σο στό μου, 2η ἔκ δ. (σει ρά «Λο γι κή Λα τρεί α, 1», Ἀ θή να: Ἀ πο στο λι κή Δι α κο νί α, 1982). Σελίδες 202.
10. Θεοδώρου, Ἀνδρέας, «Τά σά ἐκ τῶν σῶν». Ἑρ μη νευ τι κό σχό λι ο στή θεία Λειτουργία (Ἀ θή να: Ἀ πο στο λι κή Δι α κο νί α, 2000). Σελίδες 248.
11. Καλλίνικος, Κωνσταντίνος Ν. (πρωτοπρ.), Ὁ χριστιανικός ναός καί τά τελούμενα ἐν αὐτῷ, 4η ἔκδ. (Ἀθήνα: Γρηγόρη, 1969). Σελίδες 646. [ἰδιαίτερα: «Τά ἐν τῇ Λει τουρ γίᾳ τελούμενα», σσ. 281-374].
12. Καραγιάννης, Βασίλειος (ἀρχιμ.), Θεία Λειτουργία - Μυστήριο τελειώσεως (Κα τε ρί νη: «Τέρ τι ος», 1990). Σελίδες 48.
13. Κογκούλης, Ἰω., Οἰκονόμου, Χρ., Σκαλτσής, Π., Ἡ θεί α Λει τουρ γί α τοῦ ἁ γί ου Ἰ ωάν νου τοῦ Χρυ σο στό μου, 4η ἔκ δ. (σει ρά «Θεί α Λα τρεί α καί Παι δεί α, 1», Θεσ/νί κη: Ο.Χ.Α. «Λυ δί α», 1995). Σελίδες 294.
14. Μέ γι ε ντορ φ, Ἰ ωάν νης (πρω το πρ.), Ἡ βυ ζα ντι νή κλη ρο νο μι ά στήν Ὀρ θό δο ξη Ἐκ κ λη σί α, μ τφρ. Δ. Μό σχος, ἐ πιμ. Ἰ. Λάπ πας (Ἀ θή να: Ἁρ μός, 1990). Σελίδες 322. [ἰδιαίτερα: «Ἡ Λει τουρ γί α: Ἕ νας ὁ δη γός στό πνεῦ μα τοῦ Βυ ζα ντί ου», σσ. 144-161].
15. Μπόνης, Κωνσταντίνος Γ., Κατήχησις καί Λειτουργική, 2η ἔκ δ. (Ἀθῆναι: Ἔκδ. περ. «Ἐκκλησία», 1999). Σελίδες 174. [ἰδιαίτερα: «Περί τῆς θείας Λει τουρ γί ας», σσ. 144-156].
16. Παρασκευόπουλος, Γερβάσιος Χ., Ἑρ μη νευ τι κή ἐ πι στα σί α ἐ πί τῆς θεί ας Λει τουρ γί ας, 2η ἔκ δ. (Πά τραι: Ἀ να πλα στι κή Σχο λή Πα τρῶν, 2005). Σελίδες 548.
17. Σμέ μαν, Ἀλέξανδρος (πρω το πρ.), Εὐχαριστία, μτφρ. ἀπό τά Ρωσικά Ἀ. καί Μ. Χελιώτη, σειρά «Ὀρθόδοξη Μαρτυρία, 24», 2η ἔκδ. (Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 1987). Σελίδες 262.
18. Σμέ μαν, Ἀλέξανδρος (πρω το πρ.), Ἡ Ἐκ κ λη σί α προσευχομένη: Εἰσαγωγή στή λειτουργική θεολογία, μ τφρ. π. Δ. Τζέρπος, 2η ἔκδ. (σει ρά «Ἐκ κ λη σί α προσευχομένη, 3», Ν. Σμύρ νη: «Ἀ κρί τας», 2003). Σελίδες 276.
19. Σούλτς, Χάνς-Γιοακίμ (Hans-Joachim Schulz), Ἡ βυ ζα ντι νή Λει τουρ γί α. Μαρ τυ ρί α πί στε ως καί συμ βο λι κή ἔκ φρα ση, ἀ πόδ. ἀ πό τά γερ μα νι κά π. Δ. Τ ζέρ πος (Ν. Σμύρ νη: Ἀ κρί τας, 1998).
20. Σταυ ρό που λος, Xριστοφόρος Γ. (ἀρ χιμ.), Ἡ θεί α Eὐ χα ρι στί α. Μυ στή ρι ο μυ στη ρί ων (Ἀ θή να: Ἀ πο στο λι κή Δι α κο νί α, 1994). Σελίδες 288.
21. Σταυ ρό που λος, Xριστοφόρος Γ. (ἀρ χιμ.), Ἡ θεία Εὐχαριστία κέντρον τῆς Ποιμαντικῆς Διακονίας (Ἀ θή να: Ἄθως, 2006). Σελίδες 366.
22. Tιμιάδης, Αἰμιλιανός (Μητρ. Σηλυβρίας), Ἡ θεία Εὐχαριστία στή ζωή τῆς ἐνορίας (Πρέβεζα: Ἱ. Μονή Προφ. Ἠλιού, χ.χ.). Σελίδες 270.
23. Tρε μπέ λας, Παναγιώτης N., Αἱ τρεῖς Λειτουργίαι κατά τούς ἐν Ἀθήναις κώδικας, 2α ἔκ δ. (Ἀθῆ ναι: «Ὁ Σω τήρ», 1982). Σελίδες 244.
24. Τσιρόπουλος, Κώστας Ε., Μυ στι κός Δεῖ πνος. Σχό λι α στή θεί α Λει τουρ γί α, 2η ἔκ δ. ἀ ναθ. (Ἀ θῆ ναι: «Ἀ στήρ», 1980). Σελίδες 220.
25. Φουντούλης, Ἰωάννης Μ., Τελετουργικά θέματα: Εὐσχημόνως καί κατά τάξιν (σειρά «Λογική Λατρεία, 12», Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 2002). Σελίδες 343. [ἰδιαίτερα: «Ἡ θεία Λειτουργία. Τελετουργική θεώρηση», σσ. 263-294].
26. Φουντούλης, Ἰωάννης Μ., Τελετουργικά θέματα: «Εὐσχημόνως καί κατά τάξιν», τόμ. Γ΄ (σειρά «Λογική Λατρεία, 16», Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 2007). Σελίδες 248. [ἰδιαίτερα: «Τελετουργική προσέγγιση τῆς θείας Λειτουργίας», σσ. 47-70].
27. Φουντούλης, Ἰωάννης Μ., Ἀ πα ντή σεις εἰς λει τουρ γι κάς ἀ πο ρί ας. Τόμ. Α΄-Ε΄ (σειρά «Λογική λατρεία», Ἀ θή να: Ἀ πο στο λι κή Δι α κο νί α, 1988 ἑξ.).
Α΄: 1-150, 6η ἔκ δ. 2006 (σειρά «Λογική λατρεία», 7). Σελίδες 308.
Β΄: 151-300, 5η ἔκ δ. 2006 (σειρά «Λογική λατρεία», 8). Σελίδες 394.
Γ΄: 301-400, 4η ἔκ δ. 2006 (σειρά «Λογική λατρεία», 9). Σελίδες 312.
Δ΄: 401-500, 2η ἔκ δ. 2006 (σειρά «Λογική λατρεία», 10). Σελίδες 320.
Ε΄: 501-600, 1η ἔκ δ. 2003 (σειρά «Λογική λατρεία», 14). Σελίδες 396.
28. Χατ ζό που λος, Χαράλαμπος Π. (πρω το πρ.), Ἑρ μη νεί α τῆς θεί ας Λει τουρ γί ας, τοῦ ἐν ἁ γί οις πα τρός ἡ μῶν Ἰ ωάν νου ἀρ χι ε πι σκό που Κων/πό λε ως τοῦ Χρυ σο στό μου (Ἀ θῆ ναι: χ.ἐ., 1973). Σελίδες 302.
29. Ψαριανός, Διονύσιος Λ. (Μητρ. Σερβίων καί Κοζάνης), Ἡ θεία Λειτουργία: 52 Ὁμιλίες, 4η ἔκδ. (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 1996). Σελίδες 438.
30. Συλλογικό ἔργο, Τό μυ στή ρι ον τῆς θεί ας Εὐ χα ρι στί ας. Πρα κτι κά Γ΄ Πα νελ λη νί ου Λει τουρ γι κοῦ Συ μπο σί ου (14-17.10.2001), (σει ρά «Ποι μα ντι κή Βι βλι ο θή κη, 8», Ἀ θή να: Ἀ πο στο λι κή Δι α κο νί α, 2004). Σελίδες 404.
imns.gr
