Δ΄ Συνάντηση Σεμιναρίου Τελετουργικῆς γιά τούς Κληρικούς τῆς Ἱ. Μητρ. Νέας Σμύρνης - Θέμα: Τό ἱερό Εὐχέλαιο ἀπό τελετουργικῆς πλευρᾶς

Πραγματοποιήθηκε τή Δευτέρα 10 Ἰανουαρίου ἐ.ἔ., στό Πνευματικό Κέντρο τῆς Ἐνορίας τοῦ Ἁγίου Σώστη (λεωφ. Συγγροῦ) ἡ Δ΄ Συνάντηση Σεμιναρίου Τελετουργικῆς γιά τούς Ἐφημερίους καί Διακόνους τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Νέας Σμύρνης. Ὁμιλητής ἦταν ὁ Αἰδεσιμολογιώτατος Πρωτοπρεσβύτερος π. Θεμιστοκλῆς Χριστοδούλου, Δρ. Θεολογίας, Διευθυντής τῆς Χριστιανικῆς Ἀλληλεγγύης τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν καί Ἐφημέριος τοῦ ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίου Ἐλευθερίου Ἀχαρνῶν.Ἀρχικῶς ὁ Σεβ. Μητροπολίτης μας κ. Συμεών παρουσίασε τόν ὁμιλητή, καί ἐν συνεχείᾳ ὁ π. Θεμιστοκλῆς Χριστοδούλου ἔλαβε τό λόγο γιά νά ἀναπτύξει ἐξ ἐπόψεως τελετουργικῆς τό θέμα «ΤΟ ΙΕΡΟ ΕΥΧΕΛΑΙΟ».

Πρώτη διαπίστωση γιά τήν Ἀκολουθία τοῦ ἱεροῦ Εὐχελαίου ἀποτελεῖ τό γεγονός πού ἀναφέρει ὁ J. Goar ὅτι ποτέ δέν συνήντησε τόσες πολλές διαφορές ὡς πρός τήν ἔκταση καί τή δομή τῆς Ἀκολουθίας στή χειρόγραφη παράδοση. Ἡ σημαντικότερη διαμόρφωση τῆς Ἀκολουθίας γίνεται κατά τόν 13ο αἰώνα, σύμφωνα μέ τή μαρτυρία τοῦ Πατριάρχη Νικηφόρου (1260-1261). Ἀργότερα, κατά τόν 14ο καί 15ο αἰώνα, τό μυστήριο τοῦ ἱεροῦ Εὐχελαίου αὐτονομεῖται ἀπ’ τή θεία Λειτουργία.

Ἐν συνεχείᾳ ὁ Αἰδεσιμ. Πρωτ. π. Θεμιστοκλῆς Χριστοδούλου ἀνέπτυξε τά ἑξῆς βασικά σημεῖα:

1. Ἡ ἐν χρήσει μακροσκελέστατη Ἀκολουθία. Ἡ ἐν χρήσει ἔντυπη ἔκδοση τοῦ ἱεροῦ Εὐχελαίου εἶναι μακροσκελέστατη, καί ὡς ἐκ τούτου πολλοί κληρικοί περικόπτουν τό Α΄ μέρος τῆς Ἀκολουθίας, πού ὁμοιάζει μέ τήν ἀντίστοιχη τοῦ Ὄρθρου. Μιά λύση ἔδωσε ὁ καθηγητής τῆς Λειτουργικῆς ἀείμνηστος Ἰ. Φουντούλης, πού ἐκδόθηκε καί σήμερα κυκλοφορεῖ ἀπό τόν Ἱερό Ναό Θείας Ἀναλήψεως Κατερίνης. Ὡστόσο, δέν μπορεῖ ὁ κάθε κληρικός νά ἀκολουθεῖ διαφορετικό τελετουργικό, ἐάν ἡ ἐπίσημη Ἐκκλησία δέν διαφοροποιήσει τό ὑπάρχον τελετουργικό.

2. Ἡ φύλαξη τοῦ Ἁγίου Ἐλαίου τοῦ μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου. Ὀφείλουμε νά προσέχουμε τό Ἅγιο Ἔλαιο, τί θα γίνει κατόπιν τοῦ μυστηρίου. Κατά τόν ἅγιο Συμεών Θεσ/νίκης, τοῦτο «τό ἔλαιο ὡς παρά τῶν ἱερέων εὐλογηθέν ἐν ἐπικλήσει Θεοῦ, καί ἅγιον, καί θείας χάριτος τοῦ ἁγίου Πνεύματος πλῆρες... καί τάς ψυχάς λαμπρύνειν καί ἁγιάζειν ὁμοῦ, σώματά τε ἰσχύον καί πνεύματα, καί ἀπαλείφειν τραύματα, καί ἀρρωστήματα θραύειν, καί βορβόρου καθαίρειν ἁμαρτιῶν, καί ἐλέους Θεοῦ χορηγόν ἡμῖν εἶναι, δύναμιν ἔχον καί ἱλαρότητος» (Ὅσα ἐνεργεῖ τό ἅγιον ἔλαιον, PG 155, 529-530).

3. Περί τοῦ ἀριθμοῦ τῶν πρεσβυτέρων τελέσεως τοῦ μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου. Ὁ ἀριθμός ἑπτά προέκυψε στήν Ἐκκλησία, καθώς «καί ὁ μέν Θεάδελφος οὔ φησι τούτων ἀριθμόν· ἡ δέ γε συνήθεια ἑπτά παρέδωκε προσκαλεῖσθαι»· καί ὡς ἀλληγοριστής ὁ ἅγιος Συμεών αἰτιολογεῖ τόν ἀριθμόν: «διά τό ἑπταχῶς ἀριθμούμενα ἐν Ἡσαΐᾳ δῶρα τοῦ Πνεύματος· ἤ καί διά τούς ἑπτά ἐκείνους τοῦ νόμου παλαιούς ἱερεῖς, κύκλῳ σαλπίσαντας τῆς Ἱερεχώ ἑπτάκις προστάγματι θεϊκῷ καί καταβαλόντας τά τείχη ...» (Συμεών Θεσ/νίκης, Διατί ἑπτά πρεσβύτεροι ἐν τῷ εὐχελαίῳ· καί διατί πολλάκις καί τρεῖς διά σπάνιν ἱερέων, PG 155, 516-517). Ἄν καί εὐσεβής συνήθεια (ἔθος ἀρχαῖον) ἐπικρατεῖ νά καλοῦμε περισσότερους τῶν ἑπτά «εἰς πλείονος δεῖγμα πίστεώς τε καί προθυμίας», προτρέπει δέ νά μήν πολυπραγμωνοῦμε στόν ἀριθμό. Ἀρκεῖ νά ἔχει ἔρεισμα στήν ἀρχαία παράδοση. Τό ἐρώτημα πού προκύπτει, γιατί στή θεία Εὐχαριστία δέν εἰσήχθη ὁ ἑπταδικός ἀριθμός πρεσβυτέρων; Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης σημειώνει ὅτι στήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας διά τήν ὀλιγότητα τῶν ἱερέων, μπορεῖ νά τελεῖται κι ἀπό ἕναν ἱερέα.

Ἐπιπλέον, τό αἴτημα γιά μᾶς σήμερα εἶναι τό νά «ἐκκλησιαστικοποιηθοῦν τά μυστήρια», νά τελοῦνται ἐν συνάξει στόν ἱερό ναό, καί «νά ἀποξηλώσουμε τήν σκουριά» πού ἔχει ἐπικαθίσει (κατά τήν ἔκφραση τοῦ Μητρ. Σερβίων καί Κοζάνης κυροῦ Διονυσίου). Ἡ προσπάθεια ἐκκλησιαστικοποίησης τοῦ μυστηρίου δύναται νά γίνει εἴτε μέ τήν τέλεση ἱερᾶς ἀγρυπνίας, εἴτε συγκεκριμένη μέρα κάθε ἀρχή τοῦ μήνα, εἴτε πρίν ἀπό τίς μεγάλες δεσποτικές ἑορτές (κι ὄχι μόνο τή Μεγ. Τετάρτη).

4. Τό ἔλαιο ὡς κύριο συστατικό τοῦ μυστηρίου. Τό λάδι συνιστᾶ τό κύριο συστατικό τοῦ Εὐχελαίου. Ἡ καύσις τοῦ ἐλαίου ἀποτελεῖ σύμβολο θυσίας. Κατά τή χρίση μέ τό ἅγιο ἔλαιο λέγουμε «Ἡ βοήθεια ἡμῶν ἐν ὀνόματι τοῦ Κυρίου» (Ψαλμ. 123, 8). Σημεῖα χρίσης εἶναι τό μέτωπο καί τά χέρια. Ἡ κίνηση τῆς χρίσης πάντοτε σταυροειδῶς. Ὁ χρισθείς ὀφείλει κατόπιν νά ἀσπασθεῖ τή δεξιά τοῦ ἱερέα.

Κατόπιν ὁ π. Θεμιστοκλῆς Χριστοδούλου ἐπισήμανε τή σπουδαιότητα τῶν ἑξῆς σημείων:

Τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου δέν εἶναι μιά ἰδιωτική ὑπόθεση, ἀλλά ὁλοκλήρου τῆς Ἐκκλησίας.
Τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου δέν ἀποτελεῖ ἀνεξάρτητο μυστήριο, ἀλλά συνδέεται μέ τήν ἱερά ἐξομολόγηση καί κυρίως μέ τή θεία Εὐχαριστία.
Ἡ τέλεση τοῦ μυστηρίου νά εἶναι εὐκαιρία ἀληθινῆς προσέγγισης μέ τούς πιστούς, καί ὄχι ἀργυρολογίας. Νά γίνεται εὐκαιρία κατήχησης.
Ἡ τέλεση τοῦ μυστηρίου νά γίνεται κατόπιν ἐξέτασης τῶν κριτηρίων, δηλ. σωτηρίας τῆς ψυχῆς.
Τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου δέον νά τελεῖται στό Ναό κατά τακτά χρονικά διαστήματα (κι ὄχι μόνο τή Μεγ. Τετάρτη). Ἐπίσης, νά ἀποφεύγουμε τήν ἡμέρα τῆς Κυριακῆς, διατηρώντας τόν ἀναστάσιμο χαρακτήρα τῆς ἡμέρας.
Νά εἴμαστε ἰδιαίτερα προσεκτικοί ὅταν τελοῦμε τό μυστήριο σέ νοσηλευτικά ἱδρύματα.
Προσέχουμε γιά τόν κίνδυνο ἐξοικείωσης μέ τά ἱερά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας μας.
Νά προσπαθήσουμε σέ ἑσπερινά κηρύγματαα ἤ μέ ἄλλη εὐκαιρία νά ἑρμηνεύσουμε τήν Ἀκολουθία τοῦ Εὐχελαίου (ἀναγνώσματα, εὐχές κ.λπ.).
Μέ τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου παρέχεται ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ στόν ἀσθενοῦντα.

Ἀφοῦ ὁλοκλήρωσε ὁ Αἰδεσιμ. Πρωτ. π. Θεμιστοκλῆς Χριστοδούλου, ἀκολούθουσε συζήτηση καί δόθηκαν διευκρινιστικές ἀπαντήσεις στά ὑποβληθέντα ἐρωτήματα.

Ἐν συνεχείᾳ ἔκλεισε τήν Δ΄ Συνάντηση Σεμιναρίου Τελετουργικῆς ὁ Σεβ. Μητροπολίτης μας κ. Συμεών, ὁ ὁποῖος ἐτόνισε τά ἑξῆς σημεῖα:

Ἡ τέλεση τοῦ ἱεροῦ Εὐχελαίου προϋποθέτει τήν ὕπαρξη ἀρρώστου σέ μιά οἰκογένεια. Γιά χάρη του τελεῖται.
Μέ τήν τέλεση Εὐχελαίου γιά ἕναν ἀσθενή ἀδελφό μας δέν σημαίνει ἄρνηση ἤ ἀπόρριψη τῆς ἰατρικῆς φροντίδας, ἀλλά καταφεύγουμε παράλληλα στή βοήθεια καί τή θεραπευτική χάρη τοῦ Κυρίου μας.
Προσφεύγοντας διά τοῦ μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου στόν Θεό Τόν παρακαλοῦμε νά μᾶς θεραπεύσει ἀπό τήν ἀρρώστια πού ὑποφέρουμε καί νά ἀποκαταστήσει τήν κλονισμένη ὑγεία μας. Δέν ἀπαιτοῦμε οὔτε διατάσσουμε τόν Θεό. Ἀφηνόμαστε μ᾽ ἐμπιστοσύνη στήν ἀγάπη καί τή θεία φιλανθρωπία Του.
Τό Εὐχέλαιο δέν γίνεται «γιά τό καλό»· γιατί ἐντυπωσιάζει ἡ μεγάλη διάρκεια τῆς σχετικῆς Ἀκολουθίας. Ἤ, «γιά νά ἁγιαστεῖ τό σπίτι μας». Δέν πρέπει νά συγχέουμε τά πράγματα.
Κατά τήν τέλεση τοῦ μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου παρακαλοῦμε τόσο γιά τή θεραπεία τοῦ ἀρρώστου ὅσο καί γιά τή συγχώρηση τῶν ἁμαρτιῶν του. Τό δεύτερο αὐτό δέν σημαίνει ὅτι τό Εὐχέλαιο ἀντικαθιστᾶ τό μυστήριο τῆς Μετανοίας, δηλαδή τήν Ἐξομολόγηση.
Τό ἱερό Εὐχέλαιο ἀνήκει στά μυστήρια πού χαρακτηρίζουμε ὡς ἐπαναλαμβανόμενα, δηλαδή δέν τό τελοῦμε μία καί μόνο φορά.
Ἡ πρακτική δυσκολία νά συμμετέχουν ἑπτά ἤ τρεῖς πρεσβύτεροι ὁδήγησε, σύν τῷ χρόνῳ, στήν καθιερωμένη πλέον συνήθεια τό μυστήριο νά τελεῖται καί ἀπό ἕναν καί μόνο πρεσβύτερο.
Μέ τό ἱερό Εὐχέλαιο, ὅπως καί μέ κάθε μυστήριο, ἀποβλέπουμε στή σωτηρία τοῦ ἐμπεπιστευμένου ποιμνίου μας καί τῆς δικῆς μας. Ἔργο μας ὁ ἁγιασμός τῶν πιστῶν καί ἡ κατήχησή του.
Ἐπανακατήχηση τοῦ λαοῦ, χωρίς γνώση τῶν ἱερῶν Γραφῶν καί χωρίς λειτουργική ζωή δέν μπορεῖ νά γίνει.
Ἡ τέλεση τοῦ ἱεροῦ Εὐχελαίου ἐπάνω σέ ἱερό Ἀντιμήνσιο συνιστᾶ παρεκτροπή.
Δέν πρέπει νά περικόβουμε αὐτοβούλως καί αὐθαιρέτως τροπάρια καί εὐχές, ἐπειδή ἀκούονται περίεργα ἤ εἶναι ἐκτενεῖς.
Κατά τήν τέλεση τοῦ ἱεροῦ Εὐχελαίου στό Ναό δέν μνημονεύουμε ὀνόματα.

Ἐν κατακλεῖδι, ὁ Σεβασμιώτατος ποιμενάρχης μας κ. Συμεών, ἀφοῦ εὐχαρίστησε θερμότατα τόν ἐκλεκτό Εἰσηγητή π. Νικόλαο Ἰωαννίδη, παρουσίασε στούς ἱερεῖς καί συνέστησε πρός μελέτη τά παρακάτω βοηθήματα:


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΙΕΡΟ ΕΥΧΕΛΑΙΟ
(συνταχθεῖσα ὑπό τοῦ Σεβ. Μητρ. Νέας Σμύρνης κ. Συμεών)
1. Ἁ γί ου Νε κτα ρίου, «Περί τοῦ μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου», στό ἔργο του: Μελέται περί τῶν θείων μυστηρίων (Ἀ θῆ ναι: Βιβλιοπωλεῖον Ν. Πα να γό που λος, 1990), σσ. 172-174.
2. Ἁγίου Συ μεών Θεσσαλονίκης, Περί τῆς ἱερᾶς τελετῆς τοῦ ἁγίου ἐλαίου, ἤτοι τοῦ εὐχελαίου. PG 155, 515-536.
3. Ἀκολουθία τοῦ εὐχελαίου (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 1999). [αὐτοτελής ἔκδοση, σελίδες 53]
4. Ἀκολουθία τοῦ ἱεροῦ εὐχελαίου (Κατερίνη: Ἱερός Καθεδρικός Ναός Θείας Ἀναλήψεως, 1997). [αὐτοτελής ἔκδοση, σελίδες 80]
5. Εὐχολόγιον Α΄: Ἁγιασματάριον, περιέχον τάς ἀκολουθίας τοῦ μικροῦ ἁγιασμοῦ, τοῦ εὐχελαίου, ὡς καί διαφόρους περιστατικάς εὐχάς, ἐπιμέλεια: Ἱερομόναχος Ἱερώνυμος Σιμωνοπετρίτης (Ἅγιον Ὄρος: Ἱερά Μονή Σίμωνος Πέτρας, 2008).
6. Μικρόν εὐχολόγιον ἤ ἁγιασματάριον, 17η ἔκδ. (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 2007).
7. Ἀβαγιανοῦ, Χρυσοστόμου Π. (ἀρχιμ.). Τό ἱερό εὐχέλαιο: Φάρμακο ζωῆς καί σωτηρίας, 2η ἔκδ. (Θεωρία καί Πράξη, 11· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 1998).
8. Ἀλεβιζόπουλου, Ἀντωνίου Γ. (πρωτ.), «Τό μυστήριο τοῦ ἱεροῦ εὐχελαίου», στό ἔργο του Ἐφόδιον Ὀρθοδοξίας, 6η ἔκδ. (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 1· Ἀθῆναι: Ἀποστολική Διακονία, 2007), σσ. 285-290.
9. Δεληκωστόπουλου, Ἀθανασίου Ι., «Τό μυστήριο τοῦ εὐχελαίου», στό ἔργο του: Ἡ πίστη τῶν Ὀρθοδόξων: Ὀρθόδοξη Δογματική γιά τό σύγχρονο ἄνθρωπο, 2η ἔκδ. (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 1999), σσ. 190-192.
10. Εὐδοκίμοφ, Παύλου, «Τό μυστήριο τοῦ ἁγίου ἐλαίου», στό ἔργο του: Ἡ Ὀρ θο δο ξί α, μ τφρ. Ἀγαμ. Μουρ τζό που λος (Βι βλι ο θή κη Ὀρ θο δό ξου Μαρ τυ ρί ας, 1· Θεσ/νί κη: Β. Ρη γό που λου, 1972), σσ. 403-404.
11. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Τό εὐχέλαιον», στό ἔργο του: Τά 7 μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας: Δογματική περίληψη τῆς ὀρθόδοξης πίστης μας (Ἀθήνα: «Ὁ Ἅγιος Νικόλαος», 2002), σσ. 181-192.
12. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Τό εὐχέλαιον», στό ἔργο του «Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν»: Ματιές στό ὀρθόδοξο δόγμα μέ βάση τό ἱερό Σύμβολο τῆς Πίστεως, 2η ἔκδ. συμπλ. (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 2· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2007), σσ. 202-204.
13. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Ἐρώτ. 129: Ποιός εἶναι ὁ σκοπός τοῦ ἱεροῦ μυστηρίου τοῦ εὐχελαίου», στό ἔργο του Ἀπαντήσεις σέ ἐρωτήματα δογματικά, 3η ἔκδ. (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 4· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006), σσ. 181-184.
14. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Ἐρώτ. 214-217: Γιά τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου», στό ἔργο του Ἀπαντήσεις σέ ἐρωτήματα συμβολικά, 2η ἔκδ. (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 5· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006), σσ. 282-285.
15. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Ἐρώτ. 88: Πῶς σχετίζεται μέ τή σωτηρία τό εὐχέλαιο;», στό ἔργο του Ἀπαντήσεις σέ ἐρωτήματα σωτηριολογικά (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 6· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006), σσ. 206-208.
16. Ἰγνατίου (Μητρ. Κεντρώας Ἀφρικῆς), «Ἐρώτ. 4: Πῶς ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία κάνει τό μυστήριο τήν τελευταία ἑβδομάδα καί χρησιμοποιεῖ τό λάδι;», στό ἔργο του Μ’ ἐρωτοῦν καί ἀπαντῶ: 100 ἀπαντήσεις σέ 100 ἐρωτήσεις (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2005), σσ. 14-15.
17. Καλλιακμάνη, Βασιλείου (πρωτ.), «Εὐχέλαιο, Εὐχαριστία καί Μετάνοια», στό συλλογικό ἔργο: Ἡ ὑγεία καί ἡ ἀσθένεια στή λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Πρακτικά Ι΄ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου (20-22.10.2008) (Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, 21· Ἀθήνα: ΕΜΥΕΕ, 2009), σσ. 293-309.
18. Καλλινίκου, Κωνσταντίνου Ν. (πρωτ.), «Ἡ ἀκολουθία τοῦ ἁγίου Ἐλαίου. Ἀνάλυσις τῆς ἀκολουθίας», στό ἔργο του: Ὁ χριστιανικός ναός καί τά τελούμενα ἐν αὐτῷ, 4η ἔκδ. (Ἀθήνα: Γρηγόρη, 1969), σσ. 519-532.
19. Κούτσα, Συμεών (Μητρ. Νέας Σμύρνης), «Τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου: Ἀφιέρωση», στό: Ἡμερολόγιο 2011 Ἱερᾶς Μητροπόλεως Νέας Σμύρνης (Νέα Σμύρνη: Ἱερά Μητρόπολη Νέας Σμύρνης, 2011), σσ. 4-9.
20. Mεταλληνοῦ, Γεωργίου Δ. (πρωτ.), «”Ἡ Ἐκκλησία σημαίνεται ἐν τοῖς μυστηρίοις”», στό ἔργο του: Ἡ θεολογική μαρτυρία τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Λατρείας, 2ηἔκδ. (Ἀθήνα: Ἁρμός, 1996), σσ. 260-261.
21. Μπόνη, Κωνσταντίνου Γ., «Τό μυστήριον τοῦ Εὐχελαίου», στό ἔργο του: Κατήχησις καί Λειτουργική, 2η ἔκδ. (Ἀθῆναι: Ἔκδ. περ. «Ἐκκλησία», 1999), σσ. 60-62.
22. Νευράκη, Νικολάου Γ., «Τό Μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου», στό ἔργο του: Βασικές ἀλήθειες πίστεως καί ζωῆς (Ἀθήνα: χ.ἐ., 2007), σσ. 130-131.
23. Παπαδόπουλου, Κωνσταντίνου Ν. (πρωτ.), «Ἡ μετάνοια καί τό Εὐχέλαιο», στό συλλογικό ἔργο: Ἡ ὑγεία καί ἡ ἀσθένεια στή λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Πρα κτι κά Ι΄ Πα νελ λη νί ου Λει τουρ γι κοῦ Συ μπο σί ου Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων (20-22.10.2008), («Ποι μα ντι κή Βι βλι ο θή κη, 21»· Ἀ θή να: ΕΜΥΕΕ, 2009), σσ. 185-202.
24. Σκρέττα, Νικοδήμου (ἀρχιμ.), «Παρατηρήσεις διά τήν εὔτακτον ἐπιτέλεσιν τοῦ ἁγίου μυστηρίου», στό ἔργο: Ἀκολουθία τοῦ ἱεροῦ εὐχελαίου (Κατερίνη: Ἱερός Καθεδρικός Ναός Θείας Ἀναλήψεως, 1997), σσ. 77-79.
25. Σμέμαν, Ἀλεξάνδρου (πρωτ.), «Τό μυστήριο τοῦ εὐχέλαιου», στό ἔργο του: Λειτουργία καί ζωή: Χριστιανική ἀνάπτυξη μέσα ἀπό τή λειτουργική ἐμπειρία, μτφρ. Ἰ. Ροηλίδης, πρόλ. Σ. Φωτίου (Ἀθήνα: Ἁρμός, 2007), σσ. 139-142.
26. Στύλιου, Εὐθυμίου Κ. (Μητρ. Ἀχελώου), «Χαρισματική θεραπεία ψυχῆς καί σώματος (τό ἱερό Εὐχέλαιο)», στό ἔργο του: Εἶμαι χριστιανός ὀρθόδοξος: Ἐγχειρίδιο χριστιανικῆς κατήχησης καί ἀγωγῆς (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2000), σσ. 111-112.

27. Τζέρπου, Δημητρίου (πρωτ.), «Ἡ καταχρηστική τέλεση τοῦ μυστηρίου τοῦ Ἁγίου Εὐχελαίου», στό συλλογικό ἔργο: Ἡ ὑγεία καί ἡ ἀσθένεια στή λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Πρακτικά Ι΄ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου (20-22.10.2008) (Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, 21· Ἀθήνα: ΕΜΥΕΕ, 2009), σσ. 277-291.
28. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., Ἀκολουθία τοῦ Εὐχελαίου (Κείμενα Λειτουργικῆς, 15· Θεσ/νίκη: χ.ἐ., 1978). [κυρίως σσ. 38-80].
29. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου. Τελετουργική θεώρηση», στό ἔργο του: Τελετουργικά θέματα. «Εὐσχημόνως καί κατά τάξιν», τόμ. Α΄ (Λογική λατρεία, 12· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, [2002], 2η ἔκδ. 2009), σσ. 319-342.
30. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Ἐρώτ. 64, 148: Γιά τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Α΄: 1-150, 6η ἔκδ. (Λογική λατρεία, 7· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006), σσ. 128-130, 285.
31. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Ἐρώτ. 312, 313, 314, 372: Γιά τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Γ΄: 301-400, 4η ἔκδ. (Λογική λατρεία, 9· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006), σσ. 29-39, 208-214.
32. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Ἐρώτ. 462: Γιά τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Δ΄: 401-500, 2η ἔκδ. (Λογική λατρεία, 10· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006), σσ. 208-209.
33. Χριστοδούλου, Θεμιστοκλῆ Σ. (πρωτ.), Τό Ἱερόν Εὐχέλαιον: Ἱστορικολειτουργική προσέγγιση τοῦ ἱεροῦ μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου καί τῶν περί αὐτοῦ τελουμένων (Λειτουργικά Θέματα, 6· Ἀθήνα: Ὁμολογία, 2004). Σελίδες 105.
34. Ψαλτάκη, Γεωργίου Γ., «Τό εὐχέλαιον», στό ἔργο του: Τά ἱερά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας μας (Ἀ θῆ ναι: Ἀδελφότης Θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», 2008), σσ. 129-145.
35. Ware, Κάλλιστου (Ἐπισκ. Διοκλείας, νῦν Μητρ. Διοκλείας), «Εὐχέλαιο», στό ἔργο του: Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, μτφρ. Ἰ. Pοηλίδης, ἀνατ. (Ἱστορία καί Πολιτισμός, 2· Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 1998), σσ. 469-470.
36. Συλλογικό ἔργο, Ἡ ὑγεία καί ἡ ἀσθένεια στή λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Πρα κτι κά Ι΄ Πα νελ λη νί ου Λει τουρ γι κοῦ Συ μπο σί ου Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων (20-22.10.2008), («Ποι μα ντι κή Βι βλι ο θή κη, 21»· Ἀ θή να: ΕΜΥΕΕ, 2009). Σελίδες 592.

www.imns.gr