Η Συνθήκη για την Ανταλλαγή Πληθυσμών, που επέβαλε την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, υπογράφτηκε στη Λωζάννη στις 30 Ιανουαρίου 1923, δηλαδή δύο μήνες μετά την έναρξη (20.11.1923) της Συνδιάσκεψης Ειρήνης, που κατέληξε στην υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης στις 24 Ιουλίου 1923, τερματίζοντας την εμπόλεμη κατάσταση που είχε συνταράξει την Ανατολή από το 1914 έως το 1922.
Οι διαβουλεύσεις μεταξύ των αντιπροσώπων Βρετανίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Ιαπωνίας, Ρουμανίας, Γιουγκοσλαβίας, Ελλάδας και Τουρκίας στην ελβετική πόλη, με σκοπό τη διευθέτηση των εκκρεμών ζητημάτων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής Καταστροφής, κράτησαν οκτώ μήνες. Στο πλαίσιο της Συνδιάσκεψης υπογράφτηκαν και δεκαπέντε συμφωνίες, οι οποίες αποτέλεσαν μέρος της Συνθήκης της Λωζάννης και απέκτησαν ισχύ διεθνούς σύμβασης.Μία από τις δεκαπέντε συμφωνίες ήταν η Συνθήκη Ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών, που βασίστηκε σε εισηγητική έκθεση του Νορβηγού Φρίντχοφ Νάνσεν, αντιπροσώπου της Κοινωνίας των Εθνών, υπογράφηκε από τους εκπροσώπους των δύο ενδιαφερομένων κρατών –τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Ισμέτ Ινονού- και τέθηκε σε ισχύ στα τέλη Αυγούστου του 1923, οπότε επικυρώθηκε από τις δύο χώρες.
Η ελληνοτουρκική Συνθήκη Ανταλλαγής αποτελεί μια πρωτοφανή ρύθμιση στην παγκόσμια ιστορία, καθώς βάσει αυτής εκπατρίστηκαν αναγκαστικά, χωρίς δυνατότητα επιστροφής και με μοναδικό κριτήριο της θρησκεία, περίπου δύο εκατομμύρια άνθρωποι –1,2 εκατομμύρια ορθόδοξοι χριστιανοί και 600.000 μουσουλμάνοι. Αν και η ανταλλαγή πληθυσμών δεν ήταν άγνωστο φαινόμενο (οι βαλκανικές χώρες είχαν υπογράψει συμφωνίες αμοιβαίας μετανάστευσης μειονοτήτων –π.χ. Συνθήκη του Νεϊγί [1919] μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας-, που αφορούσαν μετακινήσεις μερικών χιλιάδων ανθρώπων από συνοριακές περιοχές), ποτέ όμως πριν και μετά την ελληνοτουρκική Συνθήκη Ανταλλαγής δεν έγινε μια τόσο μαζική και μη προαιρετική μετανάστευση πληθυσμών. Από τη ρύθμιση εξαιρέθηκαν οι Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου που είχαν εγκατασταθεί εκεί πριν από την Ανακωχή του Μούδρου (30.10.1918) και οι Τούρκοι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.
Ο εκπατρισμός, βέβαια, του ελληνικού στοιχείου είχε συντελεστεί νωρίτερα: ήδη πολύ πριν από την έκβαση του Μικρασιατικού Πολέμου το Σεπτέμβρη του ’22, περίπου ένα εκατομμύριο Έλληνες από τα μικρασιατικά παράλια, την Aνατολική Θράκη και τον Πόντο είχαν καταφύγει στην Ελλάδα. Οπότε για την ελληνική πλευρά η Συμφωνία Ανταλλαγής δεν ήταν παρά η επισημοποίηση της πραγματικότητας. Ο Βενιζέλος, που είχε κληθεί από την κυβέρνηση (Στ. Γονατά) να συμμετάσχει στη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης, έβλεπε την ανταλλαγή πληθυσμών (στο Συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι [1919] είχε προτείνει μια ανταλλαγή, σε εθελοντική όμως βάση) ως λύση ρεαλιστική για την Ελλάδα, καθώς, εφόσον στην Ανατολία είχε απομείνει ένας ελληνικός πληθυσμός γύρω στα 200.000 άτομα, η ανταλλαγή αφορούσε τη μετακίνηση 400.000 ατόμων τουρκικού πληθυσμού προς την Τουρκία, πράγμα που θα έδινε χώρο και ακίνητα για την αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα.
Η Συνθήκη της Λωζάννης έβαλε τέλος στις εδαφικές βλέψεις της Ελλάδας και της Τουρκίας, δεν εξασφάλισε όμως κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Ο Βενιζέλος, που επανήλθε το 1928 στην εξουσία, ανέλαβε πρωτοβουλία συμφιλίωσης. Το περίπλοκο θέμα των αποζημιώσεων των ανταλλαξίμων «λύθηκε» με την υπογραφή ελληνοτουρκικής συμφωνίας (10.6.1930) για την εκκαθάριση των ζητημάτων που είχαν προκύψει από τη Συνθήκη Ανταλλαγής. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους (30.10.1930) υπογράφηκε ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία Σύμφωνο Φιλίας, μη επιθέσεως και διαιτησίας.
 1914 Αύγουστος: Η Γερμανία κηρύσσει πόλεμο στη Ρωσία. Έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Νοέμβριος: Η Οθωμανική Αυτοκρατορία εισέρχεται στον πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας. Δεκέμβριος: Οι Οθωμανοί επιτίθενται στο ρωσικό στρατό στον Καύκασο. 1915 Ιανουάριος: Ο οθωμανικός στρατός ηττάται στον Καύκασο. Οι Βρετανοί αποφασίζουν να επιτεθούν στα Δαρδανέλια. Δεκέμβριος: Οι συμμαχικές δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία) ηττώνται στη Μάχη των Δαρδανελίων. 1917 Μάρτιος: Οι βρετανικές δυνάμεις καταλαμβάνουν τη Βαγδάτη. Ιούνιος: Ο ελληνικός στρατός λαμβάνει μέρος στις επιχειρήσεις του μακεδονικού μετώπου εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων (Γερμανία). Οκτώβριος: Οι βρετανικές δυνάμεις καταλαμβάνουν την Ιερουσαλήμ. 1918 Σεπτέμβριος: Οι Βρετανοί καταλαμβάνουν τη Δαμασκό. Οκτώβριος: Υπογράφεται ανακωχή από τους Οθωμανούς και τους Βρετανούς στον Κόλπο του Μούδρου στη Λήμνο (30.10.1918), τερματίζεται ο πόλεμος στα οθωμανικά εδάφη. Νοέμβριος: Οι ηγέτες των Νεότουρκων που διοικούσαν τη χώρα στη διάρκεια του πολέμου φυγαδεύονται με γερμανικό υποβρύχιο. Ο συμμαχικός στόλος αγκυροβολεί μπροστά στην Κωνσταντινούπολη. 1919 Ιανουάριος: Αρχίζει η ειρηνευτική διάσκεψη στο Παρίσι. Ο Βενιζέλος συμμετέχει με την παράταξη των νικητών. Φεβρουάριος: Ο Έλληνας πρωθυπουργός Βενιζέλος παρουσιάζει στην ειρηνευτική διάσκεψη τις διεκδικήσεις της Ελλάδας. Ζητάει την Ανατολική Θράκη μέχρι τις πύλες της Κωνσταντινούπολης και τα ασιατικά παράλια του Αιγαίου με τη Σμύρνη ως κέντρο. Απρίλιος: Εκδίδεται αυτοκρατορικό διάταγμα για την αποστολή του Μουσταφά Κεμάλ ως γενικού επιθεωρητή στην Ανατολία. Μάιος (6/5): Οι Λόιντ Τζορτζ, Ουίλσον και Κλεμανσό αποφασίζουν να επιτρέψουν ελληνική απόβαση στη Σμύρνη για να προλάβουν αντίστοιχη ιταλική. 15/5: Ελληνική απόβαση στη Σμύρνη. 19/5: Ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάζεται στη Σαμψούντα. Η ημερομηνία αυτή θεωρείται ημέρα έναρξης της αντίστασης. Δεκέμβριος: Ο Μουσταφά Κεμάλ φτάνει στην Άγκυρα και οργανώνει το εθνικό κίνημα. 1920 Μάρτιος: Οι σύμμαχοι καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη. Απρίλιος: Στην Άγκυρα σχηματίζεται κυβέρνηση. Ιούνιος: Έναρξη ελληνικών επιχειρήσεων στην Ανατολία. Ιούλιος (8/7): Ο ελληνικός στρατός καταλαμβάνει την Προύσα και (15/7) την Αδριανούπολη και όλη την Aνατολική Θράκη. Αύγουστος: Οι Οθωμανοί εκπρόσωποι υπογράφουν τη Συνθήκη των Σεβρών, η οποία σημαίνει το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Αρμενία γίνεται ανεξάρτητο κράτος, το Κουρδιστάν αυτόνομο, στην Ελλάδα ανατίθεται η προστασία της Σμύρνης και της γύρω από αυτήν περιοχής. (Η Συνθήκη αυτή δεν αναγνωρίστηκε ποτέ από την Τουρκία και έπαψε και τυπικά να ισχύει μετά την προέλαση των τουρκικών δυνάμεων και την κατάληψη της Σμύρνης τον Αύγουστο του ’22.) Νοέμβριος: Ο Βενιζέλος χάνει τις εκλογές και η επιστροφή των βασιλοφρόνων στην εξουσία αλλά και του ίδιου του Κωνσταντίνου στο θρόνο συνδυάζονται με την ανασύνταξη των Τούρκων, την εχθρότητα των Ιταλών, την καιροσκοπική διάθεση των Γάλλων, την αναποφασιστικότητα των Άγγλων και, τέλος, τη σοβιετική βοήθεια προς τον Κεμάλ. 1921 Ιανουάριος: Σταματά η ελληνική προέλαση προς τα ανατολικά. Η κυβέρνηση της Άγκυρας καλείται στη Διάσκεψη του Λονδίνου. Φεβρουάριος (21/2): Έναρξη της Διάσκεψης του Λονδίνου. Την ίδια μέρα αντιπροσωπεία της κυβέρνησης της Άγκυρας ξεκινά στη Μόσχα συνομιλίες, με σκοπό τη σύναψη συνθήκης. Μάρτιος: Η Διάσκεψη του Λονδίνου αποβαίνει άκαρπη. Υπογράφεται στη Μόσχα τουρκοσοβιετικό σύμφωνο φιλίας. Η ελληνική προέλαση αναχαιτίζεται. Ιούλιος: Νέα ελληνική επίθεση. Ο τουρκικός στρατός αποσύρεται στην Άγκυρα. Αύγουστος: Έναρξη της μάχης του Σαγγαρίου, 70 χλμ. δυτικά της Άγκυρας. Σεπτέμβριος: Ο ελληνικός στρατός εγκαταλείπει τις θέσεις του και αποσύρεται. Οκτώβριος: Συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στη Γαλλία και την κυβέρνηση της Άγκυρας. 1922 Αύγουστος (22/8): Αρχίζει η μεγάλη τουρκική επίθεση κατά του ελληνικού στρατού στην Ανατολία. Σεπτέμβριος (9/9): Ο τουρκικός στρατός μπαίνει στη Σμύρνη. 15/9: Τέλος της ελληνικής κατοχής στην Ανατολία. Οκτώβριος: Υπογραφή ανακωχής. Ο ελληνικός στρατός δέχεται να εκκενώσει την ανατολική Θράκη. Νοέμβριος: Κατάργηση του σουλτανάτου. Ο σουλτάνος διαφεύγει με βρετανικό καταδρομικό. 20/11: Αρχίζει η Συνδιάσκεψη της Λωζάννης. 1923 Ιούλιος: Υπογράφεται η Συνθήκη της Λωζάννης, που σημαίνει και τη γέννηση του τουρκικού έθνους. Οκτώβριος: Οι συμμαχικές δυνάμεις εκκενώνουν την Κωνσταντινούπολη. Η Άγκυρα ανακηρύσσεται πρωτεύουσα του νέου κράτους. Διακήρυξη της Δημοκρατίας.  «Καθαρά» έθνη-κράτη Σήμερα μπορεί κάποιος να πει χωρίς αναστολές ότι η ανταλλαγή πληθυσμών υιοθετήθηκε από τα δύο κράτη για τη διασφάλιση της συγκρότησής τους ως «καθαρού» έθνους-κράτους και ως λύση για τα θέματα των μειονοτήτων στην επικράτειά τους. Η εκδίωξη των χριστιανικών πληθυσμών από τα εδάφη της ήταν για την τουρκική πλευρά το ζητούμενο. Τη δεκαετία 1913-’23 η Ελλάδα διπλασίασε τα εδάφη και τον πληθυσμό της και το μεγαλύτερο μέρος αυτού του νέου πληθυσμού ήταν πρόσφυγες. Το πόσο ειδεχθής και αποτρόπαιη ήταν η απόφαση της μαζικής αυτής μετακίνησης πληθυσμών φαίνεται και από το γεγονός ότι στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων κανείς από τους εμπλεκόμενους δεν ήθελε να αναλάβει την ευθύνη της ιδέας και προσπαθούσαν να τη ρίξουν ο ένας στον άλλο, γιατί «δεν υπήρχε ούτε νομική ούτε ηθική βάση για να υποστηρίξουν την ολική και υποχρεωτική ανταλλαγή», όπως σημείωνε αργότερα ο νομικός Στυλιανός Σεφεριάδης (πατέρας του Γιώργου Σεφέρη), που παρακολουθούσε τις εργασίες της Συνδιάσκεψης. «Η σύμβαση της ανταλλαγής», έλεγε, «είναι η πιο απεχθής συμφωνία που υπογράφηκε ποτέ από πολιτισμένα κράτη. Κατά την άποψή μου θα έπρεπε να θεωρηθεί άκυρη, επειδή ήταν αντίθετη στο διεθνές δίκαιο και στο Καταστατικό της Κοινωνίας των Εθνών, αλλά και επειδή παραβίαζε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Οι άνθρωποι δεν είναι ζώα, ώστε να μπορεί κάποιος να τα θυσιάζει, να τα πουλάει, να τα παραχωρεί ή να τα ανταλλάσσει». Εσύ Χριστό κι εγώ Αλλάχ…
Μιλούν Έλληνες και Τούρκοι που έζησαν την τραγωδία της προσφυγιάς
«Ό,τι κι αν έγινε, Τούρκοι κι Έλληνες αδέρφια είναι…» «Στα βουνά ζούσαμε. Σκοτωθήκαμε, σκοτώσαμε, μας έκαψαν, κάψαμε. Τελευταία τελευταία έγινε Ανακωχή στα 1922 και ήρθαμε στην Ελλάδα με καράβι απ’ τη Σαμψούντα. Η αδελφή μου πιάστηκε όταν σταμάτησε ο πόλεμος με τους Τούρκους. Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Νεπιέν, όπου ήμασταν. Πιάστηκε στη μάχη αιχμάλωτη η αδελφή μου, 8 χρονών κορίτσι. Ένας φούρναρης απ’ το Καβάκ την πήρε και την υιοθέτησε. Τη μεγάλωσε σαν παιδί του την πάντρεψε. Το 1961 που πήγα στη Σαμψούντα τη βρήκα. Απ’ τα 1958 τη ζητούσα. Ένας πατριώτης μας ήξερε το όνομα του φούρναρη. Γράφω στο μουδούρη του Καβάκ. Μ’ απάντησε. Ό,τι έκανε Έλληνας δεν θα το έκαμνε. Έγραψε ότι οι πόλεμοι αυτά έχουν. Ό,τι κι αν έγινε, Τούρκοι κι Έλληνες αδέλφια είναι. Του ’γραψα ότι γέρασα και θέλω να τη δω την αδελφή μου. Τελικά, βρήκε την αδελφή μου στη Σαμψούντα. Αλληλογραφήσαμε και το 1961 πήγα και τη βρήκα. Δεν με γνώρισε! Έχει τρία κοριτσάκια κι ένα αγόρι. Το αγόρι τελείωσε το Γυμνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα. Το μεγάλο κορίτσι μου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά μας, τον παππού, τη γιαγιά, για τ’ αδέλφια της μητέρας της. Όλοι όμως σκοτώθηκαν. Στο τέλος μου λέει: Αχ, θείο! Η μητέρα μας ήταν Ελληνίδα κι έγινε Τουρκάλα. Εμείς τι θα γίνουμε; • Μαρτυρία του Μιχαήλ Παπαδόπουλου από το χωριό Κύργια κοντά στη Δράμα, το 1964». Αρχείο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών «Ή θα ζήσουμε μαζί ή θα πεθάνουμε μαζί» «Καθώς η γιαγιά μου και οι συγχωριανοί της περνούσαν από ένα τουρκικό χωριό, συνάντησαν έναν Τούρκο που έδειξε με το δάχτυλο τον πατέρα μου, μικρό αγόρι εκείνη την εποχή, και είπε: “Γιατί κουβαλάτε το παιδάκι μαζί σας στην πορεία; Θα πεθάνει. Αφήστε το σε μένα να το μεγαλώσω και θα επιζήσει”. Έτσι, η γιαγιά μου, με μεγάλο δισταγμό, εμπιστεύθηκε το παιδί της στον Τούρκο ανάδοχο πατέρα. Αμέσως εκείνος το έπλυνε, το τάισε, το έντυσε και του έδωσε νέο όνομα. Ύστερα, ο Τούρκος είπε στον πατέρα μου να πάει σε ένα περιφραγμένο χωράφι να παίξει με κάτι παιδιά της ηλικίας του. Ο πατέρας μου έπαιξε για λίγο, αλλά μετά θυμήθηκε τη μάνα του και την υπόλοιπη οικογένειά του που ακολουθούσαν την πορεία. Κατάφερε να γλιστρήσει κάτω από το φράχτη και για καλή του τύχη βρήκε το μεγαλύτερο αδελφό του που ακολουθούσε κι εκείνος την πορεία, αλλά ήταν σε άλλη ομάδα. Ο πατέρας μου τελικά ξαναβρήκε τη μάνα του, η οποία μόλις τον είδε έκλαψε και του είπε: “Δεν θα σ’ αφήσω ποτέ πια! Ή θα ζήσουμε μαζί ή θα πεθάνουμε μαζί”. • Ιστορία που ειπώθηκε στις αρχές του 2005 από έναν μεσόκοπο άνδρα σε ένα χωριό της βόρειας Ελλάδας, όπου εγκαταστάθηκαν το 1924 τουρκόφωνοι χριστιανοί από τη Χάβζα, νότια της Σαμψούντας. Ο ομιλητής περιγράφει τη δοκιμασία του πατέρα του, ο οποίος την εποχή των μαζικών απελάσεων ήταν επτά χρόνων. Πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη «Το πλοίο μάς μετέφερε στη Θεσσαλονίκη. Μας έβαλαν στην εκκλησία του Αγίου Μηνά. Καθίσαμε κάτω στο μάρμαρο, δεν είχαμε ούτε κουβέρτα ούτε τίποτα. Όταν το ρολόι σήμανε μεσάνυχτα, ένας κύριος μας πλησίασε και μας ρώτησε αν έχουμε τίποτα μαζί μας. Μετά από λίγο μας έφερε δυο κουβέρτες και μας είπε να στρώσουμε τη μία και να σκεπάσουμε τα παιδιά με την άλλη. Την επομένη ξαναήρθε, φέρνοντάς μας ζακέτες και παιδικά ρούχα…». • Η Άννα Καραμπέτσου που έφυγε από το χωριό Nif, 15 μίλια ανατολικά της Σμύρνης, μαζί με τη μητέρα και τη μικρή αδελφή της περιγράφει τις πρώτες στιγμές στη Θεσσαλονίκη. «Η Ρωμιά γιαγιά τα πήγαινε πολύ καλά με τη δική μου» «Προτού φύγουμε, περίπου πενήντα-εξήντα σπίτια στο χωριό μας καταλήφθηκαν από νεοαφιχθέντες Ρωμιούς (ελληνορθόδοξοι υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας). Η οικογένεια που εγκαταστάθηκε στο σπίτι μας μιλούσε τα τουρκικά καλύτερα από εμάς. Πήραν δύο δωμάτια και εμείς –οι γονείς μου, η γιαγιά μου, η αδελφή μου και εγώ- μείναμε στα υπόλοιπα δύο, επομένως υπήρχε χώρος για όλους. Η Ρωμιά γιαγιά τα πήγαινε πολύ καλά με τη δική μου γιαγιά, που ήταν μουσουλμάνα και είχε χάσει τον άνδρα της από τους Βουλγάρους. Η Ρωμιά γιαγιά μάς παρότρυνε να εγκατασταθούμε στο Γερμπολού (μια πόλη στην ακτή της ανατολικής Θράκης), όπου παλαιότερα εκείνη και η οικογένειά της ζούσαν αρκετά καλά. Τουλάχιστον για ένα διάστημα η Ρωμιά γιαγιά δεν είχε προβλήματα μαζί μας –αλλά η αλήθεια είναι ότι ανησυχούσε πολύ για ορισμένους χριστιανούς πρόσφυγες που είχαν εγκατασταθεί εκεί γύρω, γιατί ορισμένοι μιλούσαν ρωσικά και όχι τουρκικά. Θα πρέπει να ήταν Έλληνες του Πόντου που είχαν ζήσει πολλά χρόνια στη Ρωσία. Συγκριτικά, για τη γυναίκα από το Γερμπολού ήταν πιο εύκολο να μιλάει μαζί μας παρά με τους Πόντιους. Θυμάμαι, όμως, επίσης ότι άκουσα μία από τις γιαγιάδες να λέει νοσταλγικά: “Ο δικός σας ο Μουσταφά Κεμάλ είναι πολεμιστής και βαστάει ένα σπαθί στο κάθε χέρι και ένα σπαθί στο κάθε πόδι…”». Για ένα εξάχρονο παιδί αυτή ήταν πολύ εντυπωσιακή κουβέντα και παρά τα ογδόντα έξι μου χρόνια τα λόγια της αντηχούν ακόμα στ’ αυτιά μου. • Διήγηση του Ραμαζάν Εζέρ, γεννημένου το 1917 στο χωριό Σεβεντίκ βόρεια της Θεσσαλονίκης, στη συνέντευξη που έδωσε το 2004 από ένα παραθαλάσσιο προάστιο της Κωνσταντινούπολης, όπου είχε εγκατασταθεί εκείνος και πολλοί άλλοι πρόσφυγες. «Η καλύτερη φίλη μου ήταν μια Ελληνοπούλα» Ο πατέρας μου Αχμέτ μπέη είχε ζαχαροπλαστείο στην περιοχή του Κιναρλί στη Θεσσαλονίκη, κοντά στο σπίτι του Μουσταφά Κεμάλ. Η καλύτερή μου φίλη στη γειτονιά ήταν η Ταρασία, μια Ελληνοπούλα που πέθανε σε παιδική ηλικία. Ακόμα θυμάμαι την κηδεία της Ταρασίας, να παρακολουθώ την οικογένεια που φιλούσε τα εικονίσματα και να λέω στον εαυτό μου ότι δεν θα την ξεχάσω ποτέ. Θυμάμαι την Ταρασία κάθε φορά που τα εγγόνια μου φέρνουν μια κούκλα. Η μητέρα μου έλεγε ότι τα πηγαίναμε καλά με τους Έλληνες γείτονες κι ότι έκλαψαν όταν φύγαμε. Όσο για τον πατέρα μου ήταν ένας μεγαλόσωμος, δυνατός άνδρας, αλλά έχασε τα λογικά του όταν αναγκάστηκε να αφήσει το σπίτι και το μαγαζί που είχε μόλις χτίσει στη Θεσσαλονίκη. Όταν το πλοίο μας έφτανε στο Σελίμπασα στην ακτή της Τουρκίας, γύρισε στη μητέρα μου και της είπε “πάμε τώρα πίσω σπίτι μας”». • Συνέντευξη της Μουκαντές Μπαϊρί, 90 ετών, στα περίχωρα της Kωνσταντινούπολης το 2003. «Εύχομαι να ζούσαμε ακόμη εκεί» «Βρήκα το μέρος όπου άλλοτε βρισκόταν το σπίτι μου, αλλά δεν υπήρχε πια. Οι νέοι κάτοικοι της περιοχής, Έλληνες από το Karaman της Κεντρικής Τουρκίας, έχτισαν ένα νέο σπίτι και με καλοσώρισαν σε αυτό. Αισθάνθηκα μεγάλη συγκίνηση όταν πάτησα στο μέρος όπου γεννήθηκα. Η πατρίδα μου είναι η Τουρκία, αλλά εύχομαι να μην είχε γίνει η ανταλλαγή πληθυσμών. Εύχομαι να ζούσαμε ακόμα εκεί. Από τη στιγμή που είδα το χωριό μου, άλλαξαν όλα μου τα αισθήματα. Και μπορεί η πατρίδα μου να είναι η Τουρκία, αλλά στην Ελλάδα ζούσαμε όμορφα. Αλλά δεν μπορεί να γίνει τίποτα πια». • Αφήγηση του Isa Erol μετά την επίσκεψη στο σπίτι όπου γεννήθηκε.
Οι πρωταγωνιστές των συνομιλιών στη Λωζάννη
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος (1864-1936), που διετέλεσε πολλές φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας, ήταν πρωθυπουργός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους και κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Συμμετείχε στη Διάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού από την πλευρά των νικητών. Ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη και η Μικρασιατική Εκστρατεία άρχισε επί πρωθυπουργίας του, την οποία έχασε στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920. Ο Βενιζέλος εκπροσώπησε την Ελλάδα ενόσω είχε αποσυρθεί από την πολιτική και ζούσε στο Παρίσι, στη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης, και είναι αυτός που υπέγραψε την ομώνυμη Συνθήκη. Όταν επανήλθε στην εξουσία το 1928, προέβη σε μια από τις πιο εντυπωσιακές κινήσεις του στην εξωτερική πολιτική υπογράφοντας με την Άγκυρα, τον Ιούνιο 1930, τη σύμβαση που διευθετούσε τις εκκρεμότητες μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας και το ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας τον Οκτώβρη του ίδιου έτους. Ο Ισμέτ Ινονού (1884-1973), στρατιωτικός, πολιτικός και ο δεύτερος πρόεδρος της Τουρκίας, συμμετείχε στον Πόλεμο του 1920-1922, εκπροσώπησε την Τουρκία στη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης ως υπουργός Εξωτερικών και υπέγραψε τη Συνθήκη. Διετέλεσε πολλές φορές πρωθυπουργός της χώρας. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πολέμησε στο μέτωπο του Καυκάσου, όπου γνωρίστηκε με τον Μουσταφά Κεμάλ, με τον οποίο ανέπτυξε στενή φιλία και συνεργασία. Προήχθη σε στρατηγό το 1921, και συμμετείχε στη μάχη του Σαγγάριου. Σχημάτισε το 1923 την πρώτη κυβέρνηση του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, του οποίου ήταν αντιπρόεδρος. Μετά το θάνατο του Μουσταφά Κεμάλ, εξελέγη το 1938 μόνιμος αρχηγός του ΛΡΚ και πρόεδρος της Δημοκρατίας (ως το 1950). Αποχώρησε από την αρχηγία του ΛΡΚ το 1972, αφήνοντας τη θέση του στον Μπουλέντ Ετζεβίτ. Διαβάστε σχετικά: -«Η Ελληνοτουρκική Ανταλλαγή Πληθυσμών-Πτυχές μιας Εθνικής Σύγκρουσης», Επιμ. Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, Εκδ. ΚΕΜΟ-Κριτική, 2006 -Ε. Μπαλτά, «Οι πρόλογοι των καραμανλήδικων βιβλίων. Πηγή για τη μελέτη της εθνικής συνείδησης των τουρκόφωνων ορθόδοξων πληθυσμών της Μικράς Ασίας», Μνήμων -Έξοδος, τ. 1 & 2, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα -Michael Llewellyn Smith «Το όραμα της Ιωνίας – Η Ελλάδα στη Μικρασία 1919-1922», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 2004 -Renee Hirschon, «Οι κληρονόμοι της Μικρασιατικής Καταστροφής» Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 2002 - Κ. Σβολόπουλου «Η απόφαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας», Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1981. -Σ. Αναγνωστοπούλου «Μικρά Ασία, 19ος αι.-1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες», Ελληνικά Γράμματα, 1997 |
pistos.gr
