Του Δημητρίου Κων. Κούκη*
Βασικό γνώρισμα τῆς σύγχρονης ἐποχῆς ἀποτελεῖ ἡ αὐτοματοποίηση καί ἡ ταχύτητα. ῾Η τεχνολογία τείνει νά κάνει τά πάντα γύρω μας πιό γρήγορα καί πιό ἀποδοτικά. ῾Ο ρυθμός τῆς ζωῆς κινεῖται κι αὐτός μέ κεκτημένη ταχύτητα, μέ ἄμεσο ἀποτέλεσμα ὁ ἐλεύθερος χρόνος τῶν ἀνθρώπων, ἀντί νά αὐξάνεται, τελικῶς νά μειώνεται. ῞Ολοι βιαζόμαστε κάπου νά φτάσουμε καί ἡ καθημερινότητα γίνεται τόσο πιεστική πού δύσκολα μᾶς χαρίζει ἱκανοποίηση καί εὐτυχία. Κι αὐτό ὁδηγεῖ σέ πολλαπλές ματαιώσεις καί δυσλειτουργίες, μία ἀπό τίς ὁποῖες εἶναι καί ἡ ἀπώλεια τῆς παιδικότητας στήν παιδική ἡλικία. ᾿Ενῶ, λοιπόν, ὅλοι θά συμφωνοῦσαν πώς ἡ παιδική ἡλικία εἶναι ἡ πιό εὐτυχισμένη στήν πορεία τῆς ζωῆς ἑνός ἀνθρώπου, τά παιδιά σήμερα μοιάζουν νά προσπαθοῦν ἀπό τούς πρώτους μῆνες τῆς ζωῆς τους νά ὡριμάσουν πρόωρα. ῾Οποιοδήποτε ἀναπτυξιακό στάδιο τῆς παιδικῆς ἡλικίας κατακτηθεῖ νωρίτερα ἀποτελεῖ τρανή ἀπόδειξη εὐφυΐας γιά τό παιδί καί καμάρι γιά τούς γονεῖς, οἱ ὁποῖοι βιάζονται νά μεγαλώσουν καί νά ὡριμάσουν νωρίτερα τά παιδιά τους.
Τά παιχνίδια τῆς προσχολικῆς ἡλικίας, γιά παράδειγμα, ἀποτελοῦν πιστές ἀπομιμήσεις ἀντικειμένων τῆς ἐνήλικης ζωῆς (μικρογραφίες ἐργαλείων, ὅπλων, μαγειρικῶν σκευῶν, ὀχημάτων τῶν ἐνηλίκων...). Πρίν τήν εἰσαγωγή τῶν παιδιῶν στήν Α´ τάξη τοῦ Δημοτικοῦ, τά περισσότερα γνωρίζουν νά γράφουν γράμματα τῆς ἀλφαβήτου καί ἀριθμούς ἤ καί νά συλλαβίζουν. Καί πρίν ὁλοκληρωθεῖ ἡ βασική ἐκπαίδευση τῶν ἕξι τάξεων τοῦ Δημοτικοῦ, οἱ μαθητές καταλήγουν νά ἐργάζονται περισσότερες ὧρες ἀπό τούς γονεῖς τους. Μέχρι τό μεσημέρι μαθήματα στό σχολεῖο, στήν συνέχεια μία ἤ δύο ξένες γλῶσσες κι ἐξωσχολικές δραστηριότητες (μπαλέτο, καράτε, μουσική...) καί ἀσφαλῶς τίς βραδινές ὧρες μελέτη γιά τήν ἑπόμενη ἡμέρα στό σχολεῖο. Τό παιδικό παιγνίδι καί τραγούδι, ὁ αὐτοσχεδιασμός, ἡ συναναστροφή μέ τούς συνομηλίκους, ὁ ἐλεύθερος χρόνος, ἡ ἀνεμελιά καί τό κέφι τῶν μικρῶν παιδιῶν τείνουν νά περιοριστοῦν σέ μεγάλο βαθμό.
῞Οσο γιά τούς ἐφήβους, τό ἐκπαιδευτικό τους πρόγραμμα μέχρι τήν τελευταία τάξη τοῦ Λυκείου γίνεται ἐξαιρετικά ἐξαντλητικό κι ἀποτελεῖ ξεκάθαρη μορφή κακοποίησης τῆς ζωντάνιας, τοῦ αὐθορμητισμοῦ καί τοῦ κεφιοῦ τους γιά ζωή. Δέν διασκεδάζουν, οὔτε συμμετέχουν σέ ὁμαδικές δραστηριότητες. Συχνά κάτω ἀπό τίς συνθῆκες τῶν μεγάλων πόλεων, καταλήγουν νά ζοῦν μία ἔντονη μοναξιά μέ ἀτομικές μόνον ἱκανοποιήσεις κι ἀπολαύσεις. Δέ ἐπικοινωνοῦν ἐπαρκῶς μέ τούς συμμαθητές τους καί δέν αὐτονομοῦνται μέ τρόπο λειτουργικό. ῾Ο τρόπος διασκέδασης τῶν ἐφήβων περισσότερο μοιάζει μέ ἀνάγκη ἀτομικῆς ἐκτόνωσης τῆς ἐσωτερικῆς πίεσης, παρά μέ εὐχάριστο ἐλεύθερο χρόνο, γεμάτο ἐπικοινωνία καί ἀλληλεπίδραση.
Μέ λίγα λόγια, τά παιδιά τῆς χαρᾶς καί τῆς ζωῆς καταλήγουν παιδιά τοῦ καθήκοντος. ῾Η γκρίνια ἀντικαθιστᾶ τήν ἀπόλαυση καί ἡ κούραση τή ζωντάνια. ῾Ο προσωπικός ἐλεύθερος χρόνος ἀποτελεῖ πολυτέλεια γιά τούς νέους ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖοι δέν μαθαίνουν νά σχετίζονται μεταξύ τους, νά ἐρωτεύονται τή μάθηση, τή γνώση, τή φύση, δέν ἀγαποῦν τό σχολεῖο καί τό βιβλίο. ῾Η δημιουργικότητα καί ἡ φαντασία κρύβονται πίσω ἀπό τή στεγνή διεκπεραίωση καθημερινῶν ὑποχρεώσεων, οἱ ὁποῖες ὅλες ἀποσκοποῦν σέ κάποιο συγκεκριμένο «ἐνήλικο» στόχο.
῞Οσο ἡ ταχύτητα γίνεται τό ζητούμενο στήν ἐποχή μας, τόσο ἡ παιδικότητα ἐξαφανίζεται ἀπό τήν παιδική ἡλικία. Κι ὁ κόσμος τῶν ἐνηλίκων δείχνει νά μή σέβεται καθόλου, οὔτε κάν νά ἀντιλαμβάνεται τήν παιδικότητα τῶν παιδιῶν, ἡ ὁποία τελικά δέν εἶναι τίποτα ἄλλο, παρά μία ἀποκλειστικά εὐχαριστιακή στάση ἀπέναντι στή ζωή.
Τί μπορεῖ νά συμβαίνει ὅμως στά παιδιά πού μεγαλώνουν χωρίς παιδικότητα; ῞Οταν αὐτά γίνονται γονεῖς, ἐπενδύουν προσδοκίες γιά οἰκογενειακή χαρά καί εὐτυχία στά παιδιά τους. Περιμένουν ἀπό αὐτά, καθώς ἀναπτύσσονται, νά ἱκανοποιήσουν τίς δικές τους βαθύτερες ἀνεκπλήρωτες ἐπιθυμίες καί ὄνειρα. Παιδικές ματαιώσεις τῶν ἐνηλίκων μεταμορφώνονται σέ ἀγωνεις προσδοκίες πρός τήν ἑπόμενη γενιά. Συνεπῶς καλοῦνται τά παιδιά νά φροντίσουν τούς γονεῖς κι ὄχι τό ἀντίστροφο, ὅπως θά ἦταν ἀναμενόμενο. Οἱ νέοι ἐμπλέκονται σέ μαθησιακές ὑπερπροσπάθειες, σέ ἐξαντλητικές προπονήσεις, σέ ἐντατικά μαθήματα μουσικῆς, σέ κοπιώδεις διδασκαλίες καί πολύωρες μελέτες.
Καί αὐτό τό ἐπονομαζόμενο «σύνδρομο τοῦ καλοῦ παιδιοῦ» ταλαιπωρεῖ τήν παιδική ψυχή καί καταστρέφει τήν χαρά τῆς παιδικότητας. ᾿Από πολύ νωρίς καλεῖται ὁ νέος ἄνθρωπος νά ἐπιλέξει ἀνάμεσα στό ρόλο τοῦ καλοῦ παιδιοῦ ἤ στόν πραγματικό του ἑαυτό. ᾿Επιλέγει συνήθως νά καλύψει τίς ἀνάγκες καί τίς ἐπιθυμίες τῶν γονιῶν, πού τόσο πολύ ἀγαπάει. Καί ἀσφαλῶς παραμερίζει τά δικά του «θέλω», τή δική του εὐχαρίστηση καί ἀπόλαυση. ῎Αν ἀρνηθεῖ νά ἱκανοποιήσει τίς ἀπαιτήσεις τοῦ ρόλου του, παύει νά εἶναι ἀποδεκτός, δέ λαμβάνει ἀνατροφοδότηση κι ἐνίσχυση γιά τίποτα, καταπιέζεται συναισθηματικά, λόγῳ μιᾶς ἀθόρυβης ἀπόρριψης. Δίχως νά εἶναι στό ἐλάχιστο ἐλεύθερη ἐπιλογή του, καταλήγει νά φροντίζει κι ὄχι νά φροντίζεται.
Αὐτό ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα στήν ἐνήλικη ζωή του τό χθεσινό παιδί νά ἐξακολουθεῖ νά ἐπιζητᾶ ἀπεγνωσμένα φροντίδα, μέ παιδικό ὡστόσο τρόπο, ναρκισσιστικά καί ἄχαρα. Παραμένει στίς σχέσεις του μέ μία παιδική στάση ἀπέναντι στήν ἀγάπη καί τήν ἐπιβεβαίωση τῆς ἀγάπης. ῎Εχει βιώσει ἔντονες ματαιώσεις ἀπό τίς χαμένες προσδοκίες του στό παρελθόν καί δέ μπορεῖ νά τίς ἐπεξεργαστεῖ μέ τρόπο λειτουργικό. ᾿Αναβιώνει συνεχῶς ὅλες τίς παιδικές ἀπογοητεύσεις κι ἐπειδή δέ μπορεῖ νά ἀναζητήσει νέους τρόπους συναλλαγῆς, προκαλεῖ πλέον πόνο μαζί μέ οἶκτο στή συντροφική σχέση του ἤ στά δικά του παιδιά. Δέ ἔνιωσε τή φροντίδα καί δέ μπορεῖ νά φροντίσει. Παραιτεῖται ἀπό τή χαρά τῆς προσφορᾶς ἀγάπης καί εὐχαρίστησης.
᾿Ενῶ, λοιπόν, ἡ ἀπώλεια τῆς παιδικότητας ἐπιφανειακά δείχνει ὅτι ὑπερωριμάζει πρόωρα τά παιδιά, τελικῶς τά ἀφήνει ἀνώριμα στήν ἐνήλικη ζωή τους. Τό γεγονός ὅτι οἱ νέοι ἄνθρωποι εἶναι φορτωμένοι μέ πολλές εὐθύνες ἀπό πολύ νωρίς, δέ σημαίνει κι ὅτι κατακτοῦν ἀναπτυξιακά καί τήν ὡριμότητα. Οἱ νέοι πλέον δέ μοιράζονται τό χρόνο μέ τούς γονεῖς καί τήν οἰκογένειά τους καί δέν ἀναπτύσσουν λειτουργικές κι ἐπαρκεῖς διαπροσωπικές σχέσεις. Στεροῦνται ἔτσι ἑνός βασικοῦ συναισθηματικοῦ στηρίγματος γιά τήν ὡρίμανσή τους. ῾Η ἔλλειψη ἐλεύθερου χρόνου δέν παρέχει τή δυνατότητα προσωπικῶν ἀναζητήσεων. Τά παιδιά ἔχουν ἀνάγκη ἄφθονου ἐλεύθερου χρόνου, νά παίξουν, νά αὐτοσχεδιάσουν, νά ἀνακαλύψουν καί νά δοκιμάσουν δεξιότητες, νά ἐξασκήσουν ταλέντα, νά συναναστραφοῦν μέ φίλους, νά συζητήσουν, νά ἐκτονώσουν κι ἐξωτερικεύσουν δυναμικά ἐσωτερικευμένες ἀναζητήσεις, νά ἔρθουν σέ ἐπαφή καί νά ἀφομοιώσουν ποικίλα ἐρεθίσματα. Μέσα ἀπό τέτοιες διεργασίες καλλιεργεῖται ἡ γνώση καί κατακτιέται ἀναπτυξιακά ἡ ὡρίμανση. Τά παιδιά σήμερα βιάζονται νά μεγαλώσουν, ὄχι γιατί ὡριμάζουν νωρίτερα, ἀλλά γιατί θέλουν νά εἶναι ἐλεύθερα νά κάνουν ὅ,τι θέλουν.
Κι ἐνῶ οἱ γονεῖς βιάζονται νά δοῦν τά παιδιά τους «μεγάλα», ἔστω καί μέσα ἀπό διαδικασίες πού τελικά τά καθηλώνουν σέ διαρκῆ ἀνωριμότητα, ἀπό τήν ἄλλη, προσπαθοῦν, ὥστε αὐτά νά μή στεναχωρηθοῦν ἤ ζοριστοῦν. ᾿Επαναλαμβάνουν συστηματικά τήν ἐπιταγή «μή μοῦ στενοχωριέσαι» στούς νέους, φροντίζουν γιά αὐτούς, πρίν ἀπό αὐτούς, δέν τούς χαλοῦν χατίρι, τούς παρέχουν ὅλο καί πιό πολλά ὑλικά ἀγαθά, τείνουν νά ἀπορροφοῦν καί κρύβουν τήν ἐνδεχόμενη οἰκογενειακή θλίψη, σπεύδουν νά βροῦν οἱ ἴδιοι τή λύση τῶν νεανικῶν προβλημάτων.
Οἱ γονεῖς ἐκπαιδεύουν μέ τόν τρόπο αὐτό τά παιδιά σέ μία ψεύτικη αἴσθηση προσωπικῆς ἀδυναμίας κι ἀνωριμότητας. Συναισθήματα, ὅπως αὐτά τοῦ πόνου, τῆς θλίψης, τῆς ἀπελπισίας, τῆς στενοχώριας μοιάζουν ἀπαγορευμένα στή ζωή καί τείνουν νά ἀποτελοῦν ἔνδειξη ἀδυναμίας. Σέ συναισθηματικό ἐπίπεδο τά παιδιά καλοῦνται τελικῶς νά μήν αἰσθάνονται, προκειμένου νά μήν λυγίσουν ἤ πονέσουν. ῾Η «γυάλα τῆς εὐτυχίας», πού μέσα της τοποθετοῦν οἱ γονεῖς τά μικρά παιδιά, γιά νά μήν πονέσουν ἤ πληγωθοῦν, καί ἡ προσπάθεια κουκουλώματος τῆς θλίψης εἶναι βαθύτατα ἀπελπιστική καί καταστροφική διαδικασία. ῾Η ἀγωνιώδης γονεϊκή ἐπίκληση «μή στενοχωριέσαι» ἀπευθύνεται περισσότερο σέ ἐκεῖνον πού τήν διατυπώνει. Στήν πραγματικότητα λέμε στό παιδί μας· «Μή στενοχωριέσαι, πέρνα καλά!» καί ὑπονοοῦμε «δέν ἀντέχω δυσάρεστες καταστάσεις!». Μέ τόν τρόπο αὐτό τά παιδιά ἀναπτύσσονται μέ ὑπερπροστασία καί ἄγχος, διδάσκονται νά κρύβουν ἤ νά ἀρνοῦνται τή θλίψη καί τόν πόνο στή ζωή, καθηλώνονται σέ ἀνώριμες σχέσεις καί ἐπιζητοῦν μάταια φροντίδα. Κι ἄρα, κι αὐτή ἀκόμα ἡ ψεύτικη ἐπιταγή τῆς ἐποχῆς τοῦ «ὶ῏ὃ’ὦ ἧ῏ἶἶὗ, ὲὸ ῍ὰἆἆὗ» καταλήγει νά συμβάλει στήν ἐνήλικη ἀνωριμότητα τῶν νέων.
Καί ἐν τέλει, τό ἀποτέλεσμα συχνά εἶναι τό ἀντίθετο, ἀφοῦ μέ ὅλα τά παραπάνω συνδέεται καί ἡ καταθλιπτική διάθεση σέ παιδιά κι ἐφήβους, ἡ ὁποία αὐξάνεται μέ ρυθμό μεταδιδόμενης νόσου. Οἱ νέοι δυσκολεύονται νά ἀντλήσουν ἱκανοποίηση ἀπό τήν καθημερινή τους ζωή. Νιώθουν κουρασμένοι, γκρινιάζουν ἔντονα, ἐκφράζουν δυσθυμία καί διασκεδάζουν μέ τρόπο ψυχαναγκαστικό καί τραγικά μοναχικό. Δέ μποροῦν εὔκολα νά χαροῦν καί δείχνουν νά ἀπολαμβάνουν δραστηριότητες μέ ἔντονο τό στοιχεῖο τῆς αὐτοκαταστροφικότητας. ῾Η στέρηση τῆς χαρᾶς καί τῆς ἀπόλαυσης τείνει νά ἀποτελέσει ἀφόρητη πραγματικότητα, ἐνῶ ἡ ἀπογοήτευση καί ἡ μελαγχολία ἀποκτοῦν νόημα καί ἀξία στίς νεανικές καρδιές.
᾿Από τή μία, λοιπόν, οἱ γονεῖς βιάζονται νά ἐνηλικιωθοῦν τά παιδιά τους, ἀπό τήν ἄλλη τά καθηλώνουν σέ διαρκῆ ἀνωριμότητα. Μέσα σ’ αὐτή τήν διαδικασία ἄν κάτι χάνεται εἶναι ἡ παιδικότητα. Οἱ ἐπισημάνσεις αὐτές ὡστόσο δέν ἀποσκοποῦν νά ἐνοχοποιήσουν, οὔτε τούς γονεῖς, οὔτε τόν σύγχρονο τρόπο ζωῆς. ᾿Αντίθετα, διατυπώνουν ὁρισμένες σκέψεις πού ἴσως μᾶς βοηθήσουν νά πάρουμε μία ἀπόσταση ἀπό τήν ταχύτητα μέ τήν ὁποία βιώνουμε καί τελικά κατασκευάζουμε τήν καθημερινότητά μας καί τίς σχέσεις μας μέσα σέ αὐτήν.
῞Ολοι καλούμαστε, παρατηρώντας τά παιδιά μας, νά ξανακοιτάξουμε τή σχέση μας, τήν πορεία μας στή ζωή, τήν προσωπική μας ἀνάπτυξη... Καλούμαστε τελικῶς νά βγοῦμε ἀπό τόν αὐτόματο πιλότο καί νά μήν καταλήγουμε ἁπλοί διαχειριστές ἐπιβίωσης. ῎Αν οἱ γονεῖς φέρνουμε στό σπίτι τήν κούραση ἀπό τή δουλειά κι ὄχι τή δημιουργικότητά μας, τά παιδιά θά μᾶς μιμηθοῦν καί θά ἀπαρνηθοῦν τήν παιδική τους ζωντάνια κι ἔμπνευση.
῾Η παιδικότητα διώκεται γιατί δέν εἶναι τίποτα ἄλλο ἀπό μία ἀποκλειστικά εὐχαριστιακή στάση ἀπέναντι στή ζωή καί ὡς τέτοια δέν χωράει στόν τρόπο ζωῆς μας. ῎Ισως τελικά, γι’ αὐτόν ἀκριβῶς τόν λόγο, μία εὐχαριστιακή ἀντίληψη τοῦ ἑαυτοῦ μας, τῆς συντροφικῆς μας σχέσης, τῶν παιδιῶν μας, τοῦ κόσμου συνολικά ἐνδέχεται νά εἶναι καί ἡ ἀπάντηση στούς παραπάνω προβληματισμούς. Στόν καθημερινό μας ἀγώνα δρόμου καλούμαστε γιά λίγο νά σταματήσουμε καί νά ἀναζητήσουμε, ὡς ἐνήλικες, τήν παιδικότητα μέσα μας. ῾Ο καθένας καί ἡ καθεμία ξεχωριστά. Νά (ἐπανα)φέρουμε στήν καθημερινότητα, μέ τούς γοργούς της ρυθμούς, τή χαρά, τή ζωντάνια, τό κέφι, τή φαντασία καί τήν ἔμπνευση τῆς παιδικῆς ἡλικίας. Νά μή μιλᾶμε γιά κούραση καί γιά ὑποχρεώσεις, ἀλλά γιά δημιουργία καί ὄνειρα. Νά φροντίσουμε τή ζωή μας καί τή σχέση μας. Νά τολμήσουμε νά ἀκούσουμε τίς ἐπιθυμίες μας, δίχως αὐτές νά μᾶς τρομάζουν. Νά μήν φοβόμαστε μόνο, ἀλλά νά ἀντικρίσουμε τή σύγχρονη οἰκονομική κρίση, τή φθορά τοῦ χρόνου, τίς δυσκολίες, τόν κόπο, ὡς στάδια καί ἐφόδια πολύτιμα γιά τήν προσωπική μας ὁλοκλήρωση καί διεργασία πρός τήν ὡρίμανση καί τήν ἐξέλιξη, τίς ὁποῖες τελικά μονάχα ἐμεῖς ὁρίζουμε.
*Παιδοψυχολόγος (BA, MSc), Ψυχοθεραπευτής παιδιών, εφήβων, οικογένειας.
Ο συλλογικός τόμος
«ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ"
από τις εκδόσεις «ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ».
(τηλ.: 210 9310605).
