«Γκρεµίστε τήν Ἐκκλησία γιά νά κάµετε τό σχολεῖο…». Ἀκόµα καί ἄν δέν γνωρίζουµε µέ βεβαιότητα ὅτι εἰπώθηκαν τά λόγια αὐτά ἀπό τόν ἅγιο Κοσµᾶ ἤ ἄν ἐπρόκειτο γιά ἐρειπωµένα σχολεῖα, εἶναι βέβαιο ὅτι φανερώνεται µέσα ἀπό τήν ἔκφραση αὐτή, ἡ διάθεσή του, γιά τήν ἀνάγκη ὕπαρξης καί καλλιέργειας τῆς παιδείας. Γίνεται φανερός ὁ διακαής πόθος του γιά τήν παιδεία τῶν σκλαβωµένων καί κατ᾽ἐπέκταση ὅλων τῶν Ἑλλήνων. Ὁ ἱερός αὐτός ζῆλος του γιά τήν παιδεία φαίνεται ἀπό τήν πλούσια παιδεία πού ἀπέκτησε ὁ ἴδιος ἀλλά καί κυρίως ἀπό τήν µετέπειτα ἱεραποστολική του πορεία. Στόν ἀδελφό του Χρύσανθο ἔγραφε (1779) ὅτι ἵδρυσε 210 ἑλληνικά σχολεῖα σέ 30 ἐπαρχίες πού εἶχε ἐπισκεφθεῖ. Μάλιστα ἐκτός τῶν σχολείων αὐτῶν, ἵδρυσε ἀνώτερες σχολές στήν Βόρειο Ἤπειρο καί σέ ἄλλες περιοχές. Ἀλλά ὄχι µόνο ἵδρυσε, µέ τό αἴσθηµα εὐθύνης γιά τήν ἱερότητα τοῦ σκοποῦ, µερίµνησε καί γιά τήν λειτουργία καί συντήρησή τους. Τήν ἀγάπη του γιά τήν παιδεία δέν τήν περιόρισε µόνο στόν ἑαυτό του ἀλλά θέλησε νά µετέχουν σ᾽ αὐτήν καί οἱ ὑπόδουλοι. Αὐτός ὁ πόθος του γιά τήν παιδεία ἀποτελεῖ τό πρῶτο καί βασικό στοιχεῖο, τό ὁποῖο χαρακτηρίζει καί τήν ἱεραποστολική του δραστηριότητα.
Ποιά παιδεία ἐπιθυμοῦσε;
Τό δεύτερο καί σηµαντικότερο ὅµως ζήτηµα εἶναι νά διευκρινήσουµε τί παιδεία ἔλαβε καί τί παιδεία ἤθελε ὁ ἅγιος, ποιό σχολεῖο ὀνειρευόταν.
Ὁ ἅγιος, ὡς Ρωµηός, τήν παιδεία τήν συνδύαζε µέ τόν φωτισµό τοῦ ἀνθρώπου καί γι’ αὐτό θεωροῦσε ἁµάρτηµα τήν ἀδιαφορία ἀπέναντί της λέγοντας: «Ἁµαρτάνετε πολύ νά τά ἀφήνετε (=τά παιδιά) ἀγράµµατα καί τυφλά, καί µή µόνον φροντίζετε νά τούς ἀφήσετε πλούτη καί ὑποστατικά, καί µετά τόν θάνατό σας νά τά τρῶν καί νά τά πίνουν καί νά σᾶς ὀπισολογοῦν (κατηγοροῦν). Καλύτερα νά τά ἀφήσετε φτωχά καί γραµµατισµένα, παρά πλούσια καί ἀγράµµατα». Ἡ ἀπαίτηση γιά γενική καί δωρεάν παιδεία πού θά ἀποτελοῦσε ἀντικείµενο κοινωνικῶν ἀγώνων πολλές δεκαετίες ἀργότερα ἀποτελοῦσε γιά τόν ἅγιο, βασική προϋπόθεση τῆς ἐκπαίδευσης. Ἤθελε στά σχολεῖα νά µαθητεύουν φτωχά καί πλούσια παιδιά χωρίς νά πληρώνουν. Ἐπίσης, ἡ παιδεία, πού αὐτός προτρέπει, εἶναι ἡ παιδεία τοῦ Γένους, ἡ ἑλληνική χωρίς ἡ διάθεσή του αὐτή νά ἐνέχει κάποιον ἐθνικιστικό σωβινισµό. Μιλᾶ γιά τήν παιδεία τῶν Πατέρων, ἡ ὁποία ὡς γνήσια ζήτηση τῆς ἀλήθειας (µέσω τῆς φιλοσοφίας) ἀνοίγει τόν δρόµο πρός τό Εὐαγγέλιο. «Ἡ Ἐκκλησία µας», λέγει, «εἶναι εἰς τήν ἑλληνικήν. Καί ἄν δέν σπουδάσης τά Ἑλληνικά, δέν ἠµπορεῖς νά καταλάβης ἐκεῖνα πού ὁµολογεῖ ἡ Ἐκκλησία µας». Ἡ παιδεία πού θέλει ὁ Πατροκοσµᾶς εἶναι ἑλληνική καί χριστοκεντρική κατά τήν ὁποία ὁ Θεός ἔχει κεντρική θέση µέσα στό σχολεῖο ὅπως καί ὁ Πλάτων εἶχε διδάξει πρό Χριστοῦ.
Σκοπός τῆς παιδείας
Ἡ παιδεία πού διέδιδε ὁ Πατρο-κοσµᾶς ἀπέβλεπε στήν ἀναγέννηση τοῦ Ἔθνους. Ὅπως ἔγραφε στούς Παργίους, γιά τό ἑλληνικό σχολεῖο πού θά ἵδρυαν, ἔπρεπε νά συντελέσει «εἰς τήν διαφύλαξιν τῆς πίστεως καί ἐλευθερίαν τῆς πατρίδος». Ἦταν µιά παιδεία πού ἀνταποκρινόταν στίς ἄµεσες ἀνάγκες τοῦ δούλου Γένους καί διαφοροποιοῦνταν ριζικά ἀπό ἐκείνη τῶν δυτικοπλήκτων καί τά «ἄθεα γράµµατα», ὅπως τά χαρακτήριζε, µερικῶν Διαφωτιστῶν. Τό αὐθεντικό πατερικό φρόνηµά του τόν διαµορφώνει ὡς ἕναν ἄλλον, πραγµατικό διαφωτιστή, ἀπόστολο τοῦ Χριστοῦ, καί αὐτό ἀποτυπώνεται στά λόγια του: «Αἱ πολλαί Ἐκκλησίαι οὔτε διατηροῦν, οὔτε ἐνισχύουν τήν πίστιν µας, ὅσον καί ὅπως πρέπει, ἐάν οἱ εἰς Θεόν πιστεύοντες δέν εἶναι φωτισµένοι ὑπό τῶν παλαιῶν καί νέων Γραφῶν. Ἡ πίστις µας δέν ἐστερεώθη ἀπό ἀµαθεῖς Ἁγίους, ἀλλά ἀπό σοφούς καί πεπαιδευµένους, οἵτινες καί τάς ἁγίας Γραφάς ἀκριβῶς µᾶς ἐξήγησαν καί διά θεοπνεύστων λόγων ἀρκούντως µᾶς ἐφώτισαν...».
Μιά ἀκόµα σηµαντική τοποθέτησή του ἐπί τοῦ θέµατος εἶναι ἡ ἀκόλουθη: Τό σχολεῖο γιά τόν ἅγιο Κοσµᾶ ἦταν προέκταση τῆς Ἐκκλησίας: «Ἀπό τό σχολεῖο µανθάνοµεν, τό κατά δύναµιν, τί εἶναι Θεός, τί εἶναι ἡ Ἁγία Τριάς, τί εἶναι ἄγγελοι, τί εἶναι ἀρχάγγελοι, τί εἶναι δαίµονες, τί εἶναι παράδεισος, τί εἶναι κόλασις, τί εἶναι ἁµαρτία, τί εἶναι ἡ ἀρετή. Ἀπό τό σχολεῖον µανθάνοµεν τί εἶναι Ἁγία Κοινωνία, τί εἶναι Βάπτισµα, τί εἶναι τό ἅγιον Εὐχέλαιον, ὁ τίµιος γάµος, τί εἶναι ψυχή, τί εἶναι κορµί, τά πάντα ἀπό τό σχολεῖον τά µανθάνοµεν». Ἔβλεπε, συνεπῶς, τό σχολεῖο ὡς ναό τῆς ἀληθινῆς γνώσης. Ἦταν φωτιστής ἀλλά ὁ διαφωτισµός του ἦταν διαφορετικός ἀπό τούς δυτικούς, ἦταν ὀρθοδοξοκεντρικός. Εἶναι ἄξιο θαυµασµοῦ τό πῶς ἐνῶ ἔζησε στήν περιρρέουσα ἀτµόσφαιρα τοῦ δυτικοῦ διαφωτισµοῦ κατάφερε νά µείνει ἀµετακίνητος στίς παραδόσεις µας καί νά τίς διαφυλάξει ἀκαίραιες. Πῶς τό κατάφερε; Τό κατάφερε γιατί ζοῦσε σέ µιά ἀτµόσφαιρα φιλοκαλική. Τό ἐκπαιδευτικό του πρότυπο εἶχε ὡς βάση τόν Θεάνθρωπο καί ὄχι τόν κατά κόσµο σοφό. Πρότυπό του ἦταν ὁ θεούµενος καί ὄχι ὁ ὑπεράνθρωπος τῶν φιλοσόφων καί ἔτσι ταυτίζεται µέ τούς συγχρόνους του Κολλυβάδες. Ὡς φωτιστής τοῦ Γένους δέν µπορεῖ νά τοποθετηθεῖ δίπλα στούς δυτικόφρονες, ἀλλά δίπλα στόν Βούλγαρη καί τόν ἅγιο Νικόδηµο τόν Ἁγιορείτη. Αὐτῶν τήν πορεία συνεχίζει καί αὐτήν τήν συνέχεια ὑπερασπίζεται. Ἄς ἀναλογισθοῦµε ὅτι τήν ἴδια χρονική περίοδο πού στήν Δύση ἔχουµε τεράστιες ἀνακαλύψεις θεωρεῖται ὅτι στήν Ἀνατολή ἔχουµε ἕναν φοβερό µεσαίωνα. Καί ὅµως δέν εἶναι ἔτσι. Μέσα στήν Τουρκοκρατία, κάτω ἀπό τό σπαθί τοῦ Τούρκου, τελεῖται µέ φόβο καί τρόµο ἡ θεία λειτουργία καί ὁ ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης γράφει τά σπουδαιότερα ἔργα του συνεχίζοντας καί αὐτός µέ τήν σειρά του τήν διδασκαλία τῶν ἀποστόλων καί τῶν πρότερων αὐτοῦ ἁγίων. Τό κοµποσχοίνι συνεχίζει νά βρίσκεται στά χέρια µοναχῶν καί λαϊκῶν καί ἔτσι ὑφίσταται µέχρι καί σήµερα ἡ πατρίδα µας.
Ἡ Παιδεία σήμερα
Ὁ Φωτιστής τῶν σκλαβοµένων, ὁ Πατροκοσµᾶς, ἄν ἦταν σήµερα µπροστά µας, δέν θά ἀδιαφοροῦσε φυσικά γιά τήν σύγχρονη ἐπιστήµη καί τεχνολογία. Ἄλλωστε καί τίς Θετικές Ἐπιστήµες στό ὑπόδουλο Γένος κληρικοί τίς πρωτοδίδαξαν. Θά µᾶς ἔλεγε, ὅµως ἐλέγχοντάς µας, ὅτι προϋπόθεση γιά κάθε πρόοδο καί ἀπελευθέρωση εἶναι ἡ συνέχιση τῆς ἑλληνορθόδοξης παιδείας, ἡ ὁποία διαµορφώνει τό τέλειο ἦθος. Μάλιστα, µιά τέτοια προσέγγιση στήν παιδεία µας θά µᾶς βοηθοῦσε νά ξεφύγουµε ἀπό τήν πολύπλευρη κρίση ὅσο καί ἄν αὐτό γιά κάποιους ἀκούγεται παράξενο.
Κλείνοντας, ἐπειδή φέτος συµπληρώνονται ἀκριβῶς τριακόσια χρόνια ἀπό τήν γέννηση τοῦ µεγάλου αὐτοῦ ἁγίου ἀξίζει καί εἶναι ἐπίκαιρο, νά συγκρίνουµε τά παιδαγωγικά πρότυπα πού καλλιέργησε ὁ Ἅγιος µέ αὐτά πού ἐπικρατοῦν σήµερα. Ὁ Ἅγιος Κοσµᾶς ἔθετε ὡς σκοπό τῆς Παιδείας τήν διάπλαση ὁλοκληρωµένων χαρακτήρων µέ ἔµφαση τήν Πίστη στόν Θεό καί στά δόγµατα τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἔλεγε: «Ἀπό τό Σχολεῖον µανθάνοµεν τί εἶναι ὁ Χριστός, ἡ Παναγία, οἱ Ἄγγελοι…». Σήµερα παρατηροῦµε τήν λυσσώδη προσπάθεια κάποιων νά ξεριζώσουν ἤ νά µεταλλάξουν τό µάθηµα τῶν Θρησκευτικῶν καί νά εἰσαγάγουν ἕνα πολυθρησκευτικό καί πολυπολιτισµικό συνονθύλευµα, τό ὁποῖο θά στερεῖται παιδαγωγικοῦ καί ἠθικοῦ προσανατολισµοῦ.
Ἡ σύγκριση τοῦ τότε καί τοῦ τώρα ὁδηγεῖ δυστυχῶς σέ θλιβερά συµπεράσµατα. Ὁ Πατροκοσµᾶς, πού ἦταν καρπός τῆς ἑλληνορθοδόξου Παραδόσεως, ζητοῦσε ἕνα σχολεῖο, τό ὁποῖο θά διδάσκει τήν ἐνιαία ἑλληνική γλῶσσα καί µάλιστα τήν γλῶσσα τῆς Θείας Λατρείας, διότι καθώς ἔλεγε: «καί ἡ Ἐκκλησία µας εἶναι εἰς τήν Ἑλληνικήν». Σήµερα ἐπικρατεῖ ἡ συνήθεια νά µαθαίνουν τά νέα παιδιά καλύτερα τίς ξένες γλῶσσες παρά τά Ἀρχαῖα καί Νέα Ἑλληνικά. Κι ὅµως, πρός ἔλεγχό µας, στήν Βρετανία εἰσάγονται τά Ἀρχαῖα ἑλληνικά στά Δηµοτικά Σχολεῖα καί στήν Αὐστραλία χρησιµοποιοῦνται τά Ἀρχαῖα Ἑλληνικά γιά τήν ἀντιµετώπιση τῶν παιδικῶν δυσλεξιῶν. Σήµερα στό ἐξωτερικό παρατηρεῖται στροφή πρός τήν ἑλληνική γλῶσσα καί ἐµεῖς σέ µιά ἀκόµα κατάσταση ἀρνητικῆς ἐσωστρέφειας καί παρακµῆς προσπαθοῦµε νά ἀποδοµήσουµε τήν σπουδαία πολιτιστική µας ταυτότητα. Εἶναι γνωστό, ὅτι σέ λίγα χρόνια, γιά λόγους κυρίως οἰκονοµικούς, δέν θά ὑπάρχουν τυπωµένα βιβλία ἀλλά ὅλα τά σχολικά ἐγχειρίδια θά δίνονται στούς µαθητές σέ ψηφιακούς δίσκους. Ὅµως δέν εἶναι ὑπέροχη ἡ αἴσθηση ἀκόµα καί τοῦ ἀπλοῦ φυλλοµετρήµατος ἑνός βιβλίου ἤ καί ἡ µυρωδιά τοῦ τυπογραφικοῦ χαρτιοῦ µέ τά ὁποῖα µεγαλώσαµε; Δέν εἶναι πάντα καλύτερο τό φθηνότερο καί τό ἀπλούστερο.
Ἡ παιδεία τοῦ Πατροκοσµᾶ καί γενικότερα οἱ νουθεσίες του εἶναι περισσότερο ἀπό ποτέ ἐπίκαιρα σέ ἕνα Ἑλληνικό κράτος πού οἱ κυβερνῶντες προσπαθοῦν νά τό ἀποχρωµατίσουν ἀπό τίς σταθερές ἀξίες πού τό προσδιορίζουν γιά πολλούς αἰῶνες. Ἀξίες πού τό ἀνέδειξαν καί τό κατέστησαν πρότυπο γιά πολλούς λαούς. Ἔτσι, ἀναµένει καί ὁ ἴδιος καί ἡ πατρίδα µας τούς συνεχιστές τοῦ ἔργου του. Ἄν καί, κατά τόν λόγο τοῦ Χριστοῦ, «ὁ δέ θερισµός πολύς οἱ δέ ἐργάται ὁλίγοι».
Κλείνω τά ὅσα ἤθελα νά σᾶς πῶ µέ ἕνα µικρό κείµενο τοῦ µητροπολίτου Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου.
«Ἐφέτος, ἑορτάζουµε τά διακόσια εἴκοσι χρόνια ἀπό τό µαρτύριο τοῦ ἁγίου Κοσµᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Ἡ διδασκαλία τοῦ µεγάλου αὐτοῦ ἐθναποστόλου καί ἱεραποστόλου, κυρίως ὅµως τό αἷµα του πού χύθηκε, µᾶς παραγγέλλουν: “Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί, παραµείνατε πιστοί στίς πατρικές παραδόσεις, ἀκολουθεῖτε τήν διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων, χρησιµοποιεῖτε µιά παιδεία πού δέν ἔχει σχέση µέ τήν λογικοκρατία, τόν αἰσθησιασµό καί τόν φιλοσοφικό ἐµπειρισµό, οὔτε µέ τήν ἀθεΐα καί τήν ἄκρατη τεχνολογία, ἀλλά µέ τόν ἀποκαλυπτικό λόγο. Μιά τέτοια παιδεία µπορεῖ νά σᾶς κρατήση ἐλεύθερους ἀπό τήν παγκοσµιοποίηση τοῦ πολιτισµοῦ καί τήν ἐπιπεδοποίηση τῆς ζωῆς. Μιά τέτοια παιδεία εἶναι δυνατή ὄχι µόνον νά σᾶς διαφυλάξη µέ τήν ἀνθρωπιά, ἀλλά καί νά ἀλλοιώση καί τίς ἄλλες παραδόσεις, δυτικές καί ἀνατολικές”. Τελειώνει µέ τήν εὐχή: “Ἀφέντη µας Πατρο-Κοσµᾶ, βοήθησέ µας ὅλους, νά βαδίσουµε στά ἴχνη σου καί νά ἐγκολπωθοῦµε τήν δική σου διδασκαλία πού προσφέρη νόηµα ζωῆς. Ἀµήν».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γκνόλιας Μ., Ὁ Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός καί ἡ ἐποχή του, Ἀθήνα 1972.
Μενοῦνος Ἰ., Κοσµᾶ Αἰτωλοῦ Διδαχή, Ἀθήνα 1979.
Ξανθοπούλου-Κυριάκου Ἀρτ., Ὁ Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός καί οἱ Βενετοί (1777-1779), Θεσσαλονίκη 1984.
Σταφυλᾶς Μιχ., Ὁ Πατροκοσµᾶς, Δράµα, Ἀθήνα 1962.
Μιχαλόπουλος Φ., «Οἱ µεγάλοι µας ἀναγεννηταί Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», περιοδ. Τό Νέον Κράτος, ἔτος 2ο, τεῦχος 13, 1938.
Πάσχος Π., Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1985 Γ. Ἀφάνας, «Στόν Ἅη-Κοσµᾶ», ποίηµα στό περιοδ. Ἑλληνικός Ἀστήρ, τόµος 2, 1985
Μαµασούλα Μαρία, Παιδεία καί γλῶσσα στόν Ἅγιον Κοσµᾶ τόν Αἰτωλό, ἔκδ. Ἱερά Μονή Κουτλουµουσίου Ἅγιον Ὄρος, 2004
Μυστακίδης Ν., «Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», «Νεολόγος», Κωνσταντινούπολης 19-31, Μάρτιος 1890
Μοντεσσόρι Μαρία, Δεκτικός νοῦς, µετ. Ζωή Χατζηδάκη, ἐκδόσεις Γλάρος, Ἀθήνα 1980
Χριστοδούλου Παρασκευαΐδη, Ἀρχιεπισκόπου, «Ἔτσι ἤθελε τήν παιδεία ὁ Ἅγιος Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», περ. «Στερεά Ἑλλάς», τεῦχ. 232, Ὀκτώβριος 1988
*Πρωτοσυγκέλλου Ιεράς Μητροπόλεως Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως
Ποιά παιδεία ἐπιθυμοῦσε;
Τό δεύτερο καί σηµαντικότερο ὅµως ζήτηµα εἶναι νά διευκρινήσουµε τί παιδεία ἔλαβε καί τί παιδεία ἤθελε ὁ ἅγιος, ποιό σχολεῖο ὀνειρευόταν.
Ὁ ἅγιος, ὡς Ρωµηός, τήν παιδεία τήν συνδύαζε µέ τόν φωτισµό τοῦ ἀνθρώπου καί γι’ αὐτό θεωροῦσε ἁµάρτηµα τήν ἀδιαφορία ἀπέναντί της λέγοντας: «Ἁµαρτάνετε πολύ νά τά ἀφήνετε (=τά παιδιά) ἀγράµµατα καί τυφλά, καί µή µόνον φροντίζετε νά τούς ἀφήσετε πλούτη καί ὑποστατικά, καί µετά τόν θάνατό σας νά τά τρῶν καί νά τά πίνουν καί νά σᾶς ὀπισολογοῦν (κατηγοροῦν). Καλύτερα νά τά ἀφήσετε φτωχά καί γραµµατισµένα, παρά πλούσια καί ἀγράµµατα». Ἡ ἀπαίτηση γιά γενική καί δωρεάν παιδεία πού θά ἀποτελοῦσε ἀντικείµενο κοινωνικῶν ἀγώνων πολλές δεκαετίες ἀργότερα ἀποτελοῦσε γιά τόν ἅγιο, βασική προϋπόθεση τῆς ἐκπαίδευσης. Ἤθελε στά σχολεῖα νά µαθητεύουν φτωχά καί πλούσια παιδιά χωρίς νά πληρώνουν. Ἐπίσης, ἡ παιδεία, πού αὐτός προτρέπει, εἶναι ἡ παιδεία τοῦ Γένους, ἡ ἑλληνική χωρίς ἡ διάθεσή του αὐτή νά ἐνέχει κάποιον ἐθνικιστικό σωβινισµό. Μιλᾶ γιά τήν παιδεία τῶν Πατέρων, ἡ ὁποία ὡς γνήσια ζήτηση τῆς ἀλήθειας (µέσω τῆς φιλοσοφίας) ἀνοίγει τόν δρόµο πρός τό Εὐαγγέλιο. «Ἡ Ἐκκλησία µας», λέγει, «εἶναι εἰς τήν ἑλληνικήν. Καί ἄν δέν σπουδάσης τά Ἑλληνικά, δέν ἠµπορεῖς νά καταλάβης ἐκεῖνα πού ὁµολογεῖ ἡ Ἐκκλησία µας». Ἡ παιδεία πού θέλει ὁ Πατροκοσµᾶς εἶναι ἑλληνική καί χριστοκεντρική κατά τήν ὁποία ὁ Θεός ἔχει κεντρική θέση µέσα στό σχολεῖο ὅπως καί ὁ Πλάτων εἶχε διδάξει πρό Χριστοῦ.
Σκοπός τῆς παιδείας
Ἡ παιδεία πού διέδιδε ὁ Πατρο-κοσµᾶς ἀπέβλεπε στήν ἀναγέννηση τοῦ Ἔθνους. Ὅπως ἔγραφε στούς Παργίους, γιά τό ἑλληνικό σχολεῖο πού θά ἵδρυαν, ἔπρεπε νά συντελέσει «εἰς τήν διαφύλαξιν τῆς πίστεως καί ἐλευθερίαν τῆς πατρίδος». Ἦταν µιά παιδεία πού ἀνταποκρινόταν στίς ἄµεσες ἀνάγκες τοῦ δούλου Γένους καί διαφοροποιοῦνταν ριζικά ἀπό ἐκείνη τῶν δυτικοπλήκτων καί τά «ἄθεα γράµµατα», ὅπως τά χαρακτήριζε, µερικῶν Διαφωτιστῶν. Τό αὐθεντικό πατερικό φρόνηµά του τόν διαµορφώνει ὡς ἕναν ἄλλον, πραγµατικό διαφωτιστή, ἀπόστολο τοῦ Χριστοῦ, καί αὐτό ἀποτυπώνεται στά λόγια του: «Αἱ πολλαί Ἐκκλησίαι οὔτε διατηροῦν, οὔτε ἐνισχύουν τήν πίστιν µας, ὅσον καί ὅπως πρέπει, ἐάν οἱ εἰς Θεόν πιστεύοντες δέν εἶναι φωτισµένοι ὑπό τῶν παλαιῶν καί νέων Γραφῶν. Ἡ πίστις µας δέν ἐστερεώθη ἀπό ἀµαθεῖς Ἁγίους, ἀλλά ἀπό σοφούς καί πεπαιδευµένους, οἵτινες καί τάς ἁγίας Γραφάς ἀκριβῶς µᾶς ἐξήγησαν καί διά θεοπνεύστων λόγων ἀρκούντως µᾶς ἐφώτισαν...».
Μιά ἀκόµα σηµαντική τοποθέτησή του ἐπί τοῦ θέµατος εἶναι ἡ ἀκόλουθη: Τό σχολεῖο γιά τόν ἅγιο Κοσµᾶ ἦταν προέκταση τῆς Ἐκκλησίας: «Ἀπό τό σχολεῖο µανθάνοµεν, τό κατά δύναµιν, τί εἶναι Θεός, τί εἶναι ἡ Ἁγία Τριάς, τί εἶναι ἄγγελοι, τί εἶναι ἀρχάγγελοι, τί εἶναι δαίµονες, τί εἶναι παράδεισος, τί εἶναι κόλασις, τί εἶναι ἁµαρτία, τί εἶναι ἡ ἀρετή. Ἀπό τό σχολεῖον µανθάνοµεν τί εἶναι Ἁγία Κοινωνία, τί εἶναι Βάπτισµα, τί εἶναι τό ἅγιον Εὐχέλαιον, ὁ τίµιος γάµος, τί εἶναι ψυχή, τί εἶναι κορµί, τά πάντα ἀπό τό σχολεῖον τά µανθάνοµεν». Ἔβλεπε, συνεπῶς, τό σχολεῖο ὡς ναό τῆς ἀληθινῆς γνώσης. Ἦταν φωτιστής ἀλλά ὁ διαφωτισµός του ἦταν διαφορετικός ἀπό τούς δυτικούς, ἦταν ὀρθοδοξοκεντρικός. Εἶναι ἄξιο θαυµασµοῦ τό πῶς ἐνῶ ἔζησε στήν περιρρέουσα ἀτµόσφαιρα τοῦ δυτικοῦ διαφωτισµοῦ κατάφερε νά µείνει ἀµετακίνητος στίς παραδόσεις µας καί νά τίς διαφυλάξει ἀκαίραιες. Πῶς τό κατάφερε; Τό κατάφερε γιατί ζοῦσε σέ µιά ἀτµόσφαιρα φιλοκαλική. Τό ἐκπαιδευτικό του πρότυπο εἶχε ὡς βάση τόν Θεάνθρωπο καί ὄχι τόν κατά κόσµο σοφό. Πρότυπό του ἦταν ὁ θεούµενος καί ὄχι ὁ ὑπεράνθρωπος τῶν φιλοσόφων καί ἔτσι ταυτίζεται µέ τούς συγχρόνους του Κολλυβάδες. Ὡς φωτιστής τοῦ Γένους δέν µπορεῖ νά τοποθετηθεῖ δίπλα στούς δυτικόφρονες, ἀλλά δίπλα στόν Βούλγαρη καί τόν ἅγιο Νικόδηµο τόν Ἁγιορείτη. Αὐτῶν τήν πορεία συνεχίζει καί αὐτήν τήν συνέχεια ὑπερασπίζεται. Ἄς ἀναλογισθοῦµε ὅτι τήν ἴδια χρονική περίοδο πού στήν Δύση ἔχουµε τεράστιες ἀνακαλύψεις θεωρεῖται ὅτι στήν Ἀνατολή ἔχουµε ἕναν φοβερό µεσαίωνα. Καί ὅµως δέν εἶναι ἔτσι. Μέσα στήν Τουρκοκρατία, κάτω ἀπό τό σπαθί τοῦ Τούρκου, τελεῖται µέ φόβο καί τρόµο ἡ θεία λειτουργία καί ὁ ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης γράφει τά σπουδαιότερα ἔργα του συνεχίζοντας καί αὐτός µέ τήν σειρά του τήν διδασκαλία τῶν ἀποστόλων καί τῶν πρότερων αὐτοῦ ἁγίων. Τό κοµποσχοίνι συνεχίζει νά βρίσκεται στά χέρια µοναχῶν καί λαϊκῶν καί ἔτσι ὑφίσταται µέχρι καί σήµερα ἡ πατρίδα µας.
Ἡ Παιδεία σήμερα
Ὁ Φωτιστής τῶν σκλαβοµένων, ὁ Πατροκοσµᾶς, ἄν ἦταν σήµερα µπροστά µας, δέν θά ἀδιαφοροῦσε φυσικά γιά τήν σύγχρονη ἐπιστήµη καί τεχνολογία. Ἄλλωστε καί τίς Θετικές Ἐπιστήµες στό ὑπόδουλο Γένος κληρικοί τίς πρωτοδίδαξαν. Θά µᾶς ἔλεγε, ὅµως ἐλέγχοντάς µας, ὅτι προϋπόθεση γιά κάθε πρόοδο καί ἀπελευθέρωση εἶναι ἡ συνέχιση τῆς ἑλληνορθόδοξης παιδείας, ἡ ὁποία διαµορφώνει τό τέλειο ἦθος. Μάλιστα, µιά τέτοια προσέγγιση στήν παιδεία µας θά µᾶς βοηθοῦσε νά ξεφύγουµε ἀπό τήν πολύπλευρη κρίση ὅσο καί ἄν αὐτό γιά κάποιους ἀκούγεται παράξενο.
Κλείνοντας, ἐπειδή φέτος συµπληρώνονται ἀκριβῶς τριακόσια χρόνια ἀπό τήν γέννηση τοῦ µεγάλου αὐτοῦ ἁγίου ἀξίζει καί εἶναι ἐπίκαιρο, νά συγκρίνουµε τά παιδαγωγικά πρότυπα πού καλλιέργησε ὁ Ἅγιος µέ αὐτά πού ἐπικρατοῦν σήµερα. Ὁ Ἅγιος Κοσµᾶς ἔθετε ὡς σκοπό τῆς Παιδείας τήν διάπλαση ὁλοκληρωµένων χαρακτήρων µέ ἔµφαση τήν Πίστη στόν Θεό καί στά δόγµατα τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἔλεγε: «Ἀπό τό Σχολεῖον µανθάνοµεν τί εἶναι ὁ Χριστός, ἡ Παναγία, οἱ Ἄγγελοι…». Σήµερα παρατηροῦµε τήν λυσσώδη προσπάθεια κάποιων νά ξεριζώσουν ἤ νά µεταλλάξουν τό µάθηµα τῶν Θρησκευτικῶν καί νά εἰσαγάγουν ἕνα πολυθρησκευτικό καί πολυπολιτισµικό συνονθύλευµα, τό ὁποῖο θά στερεῖται παιδαγωγικοῦ καί ἠθικοῦ προσανατολισµοῦ.
Ἡ σύγκριση τοῦ τότε καί τοῦ τώρα ὁδηγεῖ δυστυχῶς σέ θλιβερά συµπεράσµατα. Ὁ Πατροκοσµᾶς, πού ἦταν καρπός τῆς ἑλληνορθοδόξου Παραδόσεως, ζητοῦσε ἕνα σχολεῖο, τό ὁποῖο θά διδάσκει τήν ἐνιαία ἑλληνική γλῶσσα καί µάλιστα τήν γλῶσσα τῆς Θείας Λατρείας, διότι καθώς ἔλεγε: «καί ἡ Ἐκκλησία µας εἶναι εἰς τήν Ἑλληνικήν». Σήµερα ἐπικρατεῖ ἡ συνήθεια νά µαθαίνουν τά νέα παιδιά καλύτερα τίς ξένες γλῶσσες παρά τά Ἀρχαῖα καί Νέα Ἑλληνικά. Κι ὅµως, πρός ἔλεγχό µας, στήν Βρετανία εἰσάγονται τά Ἀρχαῖα ἑλληνικά στά Δηµοτικά Σχολεῖα καί στήν Αὐστραλία χρησιµοποιοῦνται τά Ἀρχαῖα Ἑλληνικά γιά τήν ἀντιµετώπιση τῶν παιδικῶν δυσλεξιῶν. Σήµερα στό ἐξωτερικό παρατηρεῖται στροφή πρός τήν ἑλληνική γλῶσσα καί ἐµεῖς σέ µιά ἀκόµα κατάσταση ἀρνητικῆς ἐσωστρέφειας καί παρακµῆς προσπαθοῦµε νά ἀποδοµήσουµε τήν σπουδαία πολιτιστική µας ταυτότητα. Εἶναι γνωστό, ὅτι σέ λίγα χρόνια, γιά λόγους κυρίως οἰκονοµικούς, δέν θά ὑπάρχουν τυπωµένα βιβλία ἀλλά ὅλα τά σχολικά ἐγχειρίδια θά δίνονται στούς µαθητές σέ ψηφιακούς δίσκους. Ὅµως δέν εἶναι ὑπέροχη ἡ αἴσθηση ἀκόµα καί τοῦ ἀπλοῦ φυλλοµετρήµατος ἑνός βιβλίου ἤ καί ἡ µυρωδιά τοῦ τυπογραφικοῦ χαρτιοῦ µέ τά ὁποῖα µεγαλώσαµε; Δέν εἶναι πάντα καλύτερο τό φθηνότερο καί τό ἀπλούστερο.
Ἡ παιδεία τοῦ Πατροκοσµᾶ καί γενικότερα οἱ νουθεσίες του εἶναι περισσότερο ἀπό ποτέ ἐπίκαιρα σέ ἕνα Ἑλληνικό κράτος πού οἱ κυβερνῶντες προσπαθοῦν νά τό ἀποχρωµατίσουν ἀπό τίς σταθερές ἀξίες πού τό προσδιορίζουν γιά πολλούς αἰῶνες. Ἀξίες πού τό ἀνέδειξαν καί τό κατέστησαν πρότυπο γιά πολλούς λαούς. Ἔτσι, ἀναµένει καί ὁ ἴδιος καί ἡ πατρίδα µας τούς συνεχιστές τοῦ ἔργου του. Ἄν καί, κατά τόν λόγο τοῦ Χριστοῦ, «ὁ δέ θερισµός πολύς οἱ δέ ἐργάται ὁλίγοι».
Κλείνω τά ὅσα ἤθελα νά σᾶς πῶ µέ ἕνα µικρό κείµενο τοῦ µητροπολίτου Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου.
«Ἐφέτος, ἑορτάζουµε τά διακόσια εἴκοσι χρόνια ἀπό τό µαρτύριο τοῦ ἁγίου Κοσµᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Ἡ διδασκαλία τοῦ µεγάλου αὐτοῦ ἐθναποστόλου καί ἱεραποστόλου, κυρίως ὅµως τό αἷµα του πού χύθηκε, µᾶς παραγγέλλουν: “Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί, παραµείνατε πιστοί στίς πατρικές παραδόσεις, ἀκολουθεῖτε τήν διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων, χρησιµοποιεῖτε µιά παιδεία πού δέν ἔχει σχέση µέ τήν λογικοκρατία, τόν αἰσθησιασµό καί τόν φιλοσοφικό ἐµπειρισµό, οὔτε µέ τήν ἀθεΐα καί τήν ἄκρατη τεχνολογία, ἀλλά µέ τόν ἀποκαλυπτικό λόγο. Μιά τέτοια παιδεία µπορεῖ νά σᾶς κρατήση ἐλεύθερους ἀπό τήν παγκοσµιοποίηση τοῦ πολιτισµοῦ καί τήν ἐπιπεδοποίηση τῆς ζωῆς. Μιά τέτοια παιδεία εἶναι δυνατή ὄχι µόνον νά σᾶς διαφυλάξη µέ τήν ἀνθρωπιά, ἀλλά καί νά ἀλλοιώση καί τίς ἄλλες παραδόσεις, δυτικές καί ἀνατολικές”. Τελειώνει µέ τήν εὐχή: “Ἀφέντη µας Πατρο-Κοσµᾶ, βοήθησέ µας ὅλους, νά βαδίσουµε στά ἴχνη σου καί νά ἐγκολπωθοῦµε τήν δική σου διδασκαλία πού προσφέρη νόηµα ζωῆς. Ἀµήν».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γκνόλιας Μ., Ὁ Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός καί ἡ ἐποχή του, Ἀθήνα 1972.
Μενοῦνος Ἰ., Κοσµᾶ Αἰτωλοῦ Διδαχή, Ἀθήνα 1979.
Ξανθοπούλου-Κυριάκου Ἀρτ., Ὁ Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός καί οἱ Βενετοί (1777-1779), Θεσσαλονίκη 1984.
Σταφυλᾶς Μιχ., Ὁ Πατροκοσµᾶς, Δράµα, Ἀθήνα 1962.
Μιχαλόπουλος Φ., «Οἱ µεγάλοι µας ἀναγεννηταί Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», περιοδ. Τό Νέον Κράτος, ἔτος 2ο, τεῦχος 13, 1938.
Πάσχος Π., Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1985 Γ. Ἀφάνας, «Στόν Ἅη-Κοσµᾶ», ποίηµα στό περιοδ. Ἑλληνικός Ἀστήρ, τόµος 2, 1985
Μαµασούλα Μαρία, Παιδεία καί γλῶσσα στόν Ἅγιον Κοσµᾶ τόν Αἰτωλό, ἔκδ. Ἱερά Μονή Κουτλουµουσίου Ἅγιον Ὄρος, 2004
Μυστακίδης Ν., «Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», «Νεολόγος», Κωνσταντινούπολης 19-31, Μάρτιος 1890
Μοντεσσόρι Μαρία, Δεκτικός νοῦς, µετ. Ζωή Χατζηδάκη, ἐκδόσεις Γλάρος, Ἀθήνα 1980
Χριστοδούλου Παρασκευαΐδη, Ἀρχιεπισκόπου, «Ἔτσι ἤθελε τήν παιδεία ὁ Ἅγιος Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», περ. «Στερεά Ἑλλάς», τεῦχ. 232, Ὀκτώβριος 1988
[1]. Γιά τήν ἔκφραση αὐτή
ὑπάρχει διχογνωµία, ἀφοῦ ὁρισµένοι ὑποστηρίζουν ὅτι πρόκειται γιά ἀληθινό
γεγονός πού συνέβη στή Χειµάρρα τῆς Β. Ἠπείρου (Φ. Μιχαλόπουλος, «Οἱ µεγάλοι
µας ἀναγεννηταί Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», περιοδ. Τό Νέον Κράτος, ἔτος 2ο,
τεῦχος 13, 1938, σελ. 1074) ἐνῶ ἄλλοι τό θεωροῦν ὡς µία ὑπερβολή προφορικῆς
παραδόσεως (Π. Πάσχος, Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1985, σσ.
131-133). Θεωροῦµαι ὅτι ἡ ἀλήθεια συµπυκνώνεται στήν ἔκφραση «ὁ Πατροκοσµᾶς
κτίζει σχολεῖα, κτίζει ἐκκλησίες, κτίζει τή Ρωµιοσύνη...» (Γ. Ἀφάνας, «Στόν
Ἅη-Κοσµᾶ», ποίηµα στό περιοδ. Ἑλληνικός Ἀστήρ, τόµος 2, 1985, σελ. 176).
[1]. Παπαχρήστου Κοσµᾶ,
Μητροπολίτου Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας, Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος,
Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2014, σελ. 7.
[1]. Οἱ
µελετητές τοῦ ἔργου του ἀναφέρουν ὅτι ἵδρυσε 1300 ἕως 1500 σχολεῖα µέ τήν
ἔννοια ὅτι ἐκτός τῶν 210 πού εἶχε ὁ ἴδιος τήν µέριµνα καί ἐπιστασία τά ὑπόλοιπα
ἱδρύθηκαν ἀπό τούς ἀκροατές τῶν κηρυγµάτων του.
[1]. Στήν Δρόβιανη τῆς Ἠπείρου
ἵδρυσε τήν Σχολή Ἀνωτέρων Σπουδῶν γιά διδασκάλους καί ἱερεῖς· στή Μονή Θεολόγου
στή Δερβίτσανη, Ἱερατική Σχολή· στήν περιοχή Δέλβινου στήν Σταυροπηγιακή Μονή
τῆς Παναγίας Δίβρης, Ἀνωτέρα Σχολή τῶν Ἀρχαίων Γραµµάτων καί Ἐπιστηµῶν κ.ἄ.
[1]. Μαµασούλα Μαρία, Παιδεία
καί γλῶσσα στόν Ἅγιον Κοσµᾶ τόν Αἰτωλό, ἔκδ. Ἱερά Μονή Κουτλουµουσίου
Ἅγιον Ὄρος, 2004, σελ. 208-214.
[1]. Ξανθοπούλου-Κυριάκου Ἀρτ.,
«Ἅγιος Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», Παγκόσµιο Βιογραφικό Λεξικό, Ἐκδοτική Ἀθηνῶν,
τόµ. 5, Ἀθήνα 1991, σσ. 42-43. Ν. Μυστακίδης, «Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», «Νεολόγος»,
Κωνσταντινούπολις 19-31, Μάρτιος 1890, ἀρ. 6204, στ. 3.
[1]. Μενούνου Ἰω., «Κοσµᾶ
Αἰτωλοῦ Διδαχές», ἐκδ. Τῆνος, σ. 143.
[1]. Βλάχου Ἱεροθέου,
Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ἐνιαύσιον 2001, Ἱερά
Μητρόπολις Ναυπάκτου, Αὔγουστος 2001, σσ. 60-61.
[1]. «Στή γενική παιδεία ἔχουµε
παιδεία σέ ὅλες τίς ἡλικίες τοῦ ἀνθρώπου» (Μαρία Μοντεσσόρι, Δεκτικός νοῦς,
µετ. Ζωή Χατζηδάκη, ἐκδόσεις Γλάρος, Ἀθήνα 1980, σελ. 20).
[1]. Μαµασούλα Μαρία, Παιδεία
καί γλῶσσα στόν Ἅγιον Κοσµᾶ τόν Αἰτωλό, ἔκδ. Ἱερά Μονή Κουτλουµουσίου
Ἅγιον Ὄρος, 2004, σελ. 206.
[1]. Παπαχρήστου Κοσµᾶ,
Μητροπολίτου Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας, Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος,
Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2014, σελ. 18.
[1]. Μεταλληνοῦ
Γεωργίου, Πρεσβυτέρου, Ἡ ζωή τοῦ ἁγίου Κοσµᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ
(www.monastiria.gr)
[1]. Γιά παράδειγµα, αὐτό συνέβη
µέ τόν Ἅγιο Αὐγουστῖνο, ὁ ὁποῖος δέν γνώριζε τήν ἑλληνική γλῶσσα γι᾽ αὐτό δέν
εἶχε διαβάσει τά κείµενα τῶν Καππαδόκων Πατέρων τοῦ 4ου αἰῶνα.
[1]. Ξανθοπούλου-Κυριάκου Ἀρτ.,
«Ἅγιος Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», Παγκόσµιο Βιογραφικό Λεξικό, Ἐκδοτική Ἀθηνῶν,
τόµ. 5, Ἀθήνα 1991, σσ. 42-43.
[1]. Ἰ. Θεοδωρακόπουλος, Πλάτωνος
Φαῖδρος, Εἰσαγωγή, ἐκδ. Γ. Βασιλείου, Γ΄ ἔκδ., Ἀθήνα 1971, σελ. 253.
[1]. Μαµασούλα Μαρία, Παιδεία
καί γλῶσσα στόν Ἅγιον Κοσµᾶ τόν Αἰτωλό, ἔκδ. Ἱερά Μονή Κουτλουµουσίου
Ἅγιον Ὄρος, 2004, σελ. 202.
[1]. Ὁ καθηγητής π. Θεόδωρος
Ζήσης ἐκφράζεται σχετικά µέ τό θέµα λέγοντας: «Καί νά µήν παρασυρθοῦν ἀπό τά
µπακίρια τοῦ πολιτισµοῦ τῶν Φράγκων καί ζηµιωθοῦν πνευµατικά» (Ζήση
Θεοδώρου, Κολλυβάδικα, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 6).
[1]. Βλάχου Ἱεροθέου,
Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ἐνιαύσιον 1999, Ἱερά
Μητρόπολις Ναυπάκτου, Αὔγουστος 1999, σ. 26.
[1]. Χριστοδούλου Παρασκευαΐδη,
Ἀρχιεπισκόπου, «Ἔτσι ἤθελε τήν παιδεία ὁ Ἅγιος Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», περ. «Στερεά
Ἑλλάς», τεῦχ. 232, Ὀκτώβριος 1988, σελ. 22.
[1]. «Ὁ Kenneth Gergen, πού
ἀσχολήθηκε ἐπισταµένως µέ τίς κινήσεις πού ἔγιναν στό δυτικό χῶρο, ἤτοι τόν
διαφωτισµό, τόν ροµαντισµό, τόν µοντερνισµό καί τόν µεταµοντερνισµό,
ἀναφερόµενος στόν διαφωτισµό λέγει ὅτι ἦταν µιά κίνηση ἡ ὁποία στηριζόταν στήν
λογική καί τήν παρατήρηση, ἡ ὁποία προέρχεται ἀπό τίς αἰσθήσεις. Εἶναι γνωστόν
ὅτι ὁ διαφωτισµός εἶχε πολλές ἐκφράσεις ὅπως τόν ἀγγλικό διαφωτισµό, πού
διακρινόταν ἀπό τόν φιλοσοφικό ἐµπειρισµό καί βασική του θεώρηση ἦταν “οὐδέν ἐν τῇ νοήσει ὅ µή πρότερον ἐν τῇ αἰσθήσει”, ἐπίσης εἶναι ὁ λεγόµενος γαλλικός διαφωτισµός, πού συνδεόταν µέ τόν
ὑλισµό καί τήν ἀθεΐα, εἶναι ὁ γερµανικός διαφωτισµός, πού συνδέθηκε κυρίως µέ
τόν ἰδεαλισµό καί ὁ ἰταλικός διαφωτισµός πού ἐκφράστηκε κυρίως ὡς
ἀντικληρικαλισµός, ὡς µιά κίνηση ἐναντίον τοῦ κλήρου. Ἐπίσης, ὁ µετριοπαθής
ἑλληνικός διαφωτισµός, µέ πατριάρχη τόν Ἀδαµάντιο Κοραῆ, ἐκφράστηκε ὡς κίνηση
ἐπιστροφῆς στίς ρίζες τῆς Ἀρχαίας Ἑλλάδος µέ µιά εἰρωνική νοοτροπία καί
ἀντίδραση πρός τόν λεγόµενο βυζαντινισµό». Βλάχου
Ἱεροθέου, Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ἐνιαύσιον 1997,
Ἱερά Μητρόπολις Ναυπάκτου, Αὔγουστος 1999, σ. 23.
[1]. «Κέντρο
τῆς διδασκαλίας του δέν ἦταν ἡ λογική καί οἱ αἰσθήσεις, οὔτε ὁ λεγόµενος
ντεϊσµός καί ἡ φυσιοκρατία, ἀλλά ὁ Θεός καί ὁ τρόπος µέ τόν ὁποῖον ὁ ἄνθρωπος
θά φθάση στήν κοινωνία µαζί Του». Βλάχου Ἱεροθέου,
Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ἐνιαύσιον
1999, Ἱ. Μητρόπολις Ναυπάκτου, Αὔγουστος 1999, σ. 24.
[1]. Ζήση Θεοδώρου, Κολλυβάδικα,
Θεσσαλονίκη 2004, σ. 6.
[1]. Ὁ µακαριστός ἀρχιεπίσκοπος
Χριστόδουλος ἀναφέρει σχετικά µέ αὐτούς ὅτι πρόκειται γιά «ἀντιθρησκευτικό
πνεῦµα τῶν διανοουµένων τῆς Ἑσπερίας, πού ἐπρόκειτο µετά τήν ἀπελευθέρωση νά
µεταφερθεῖ αὐτούσιο στήν Ἑλλάδα». Χριστοδούλου Παρασκευαΐδη, Άρχιεπισκόπου,
«Ἔτσι ἤθελε τήν παιδεία ὁ Ἅγιος Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός», περ. «Στερεά Ἑλλάς»,
τεῦχ. 232, Ὀκτώβριος 1988, σελ. 22.
[1]. Κοντά στόν Εὐγένιο Βούλγαρη
µαθήτευσε ὁ ἅγιος ὅταν φοιτοῦσε στό Ἅγιον Ὄρος.
[1]. Μιλοῦσε γιά τήν ἀνάγκη
πνευµατικῆς ζωῆς τῶν διδασκάλων στά τρία στάδιά της, τήν κάθαρση, τόν φωτισµό
καί τήν θέωση.
[1]. Κων/νου Χολέβα, Ὁ ἅγιος
Κοσµᾶς ὁ Αἰτωλός καί ἡ σύγχρονη παιδεία (www.agioritikovima.gr)
[1]. Βλάχου Ἱεροθέου,
Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ἐνιαύσιον 1997, Ἱερά
Μητρόπολις Ναυπάκτου, Αὔγουστος 1997, σ. 182.
[1]. Πολλές φορές τά λεγόµενα
Greeklish ἔχουν ἀντικαταστήσει ἐντελῶς καί αὐτήν τήν καθηµερινή ἐπικοινωνία τῶν
νέων ἀνθρώπων κυρίως µέσω διαδικτύου καί κινητῶν τηλεφώνων.
[1]. Βλάχου Ἱεροθέου,
Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ἐνιαύσιον 2001, Ἱερά
Μητρόπολις Ναυπάκτου, Αὔγουστος 2001, σσ. 62-63.
[1]. Μτ. 10,34.
[1]. Βλάχου Ἱεροθέου,
Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ἐνιαύσιον 1999, Ἱερά
Μητρόπολις Ναυπάκτου, Αὔγουστος 1999, σ. 28.
