Ο εικονιζόμενος νεομάρτυς άγιος Νικόλαος ο εκ Μετσόβου απεικονίσθηκε στο παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών της μονής Βαρλαάμ το 1637. Μόλις 20 χρόνια μετά τον μαρτυρικό του θάνατο στα Τρίκαλα, το 1617. Για το φαινόμενο των νεομαρτύρων δεν ακούσαμε τίποτα στην εκπομπή του Σκάι. Όπως μου έλεγε σε ανύποπτο χρόνο φίλος φιλόλογος, ειδικός στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι «αναθεωρητιστές» ιστορικοί (όπως ο κ. Βερέμης) δείχνουν εξαιρετικά αμήχανοι απέναντι στο φαινόμενο των χριστιανών νεομαρτύρων και προσπαθούν να το αντιπαρέλθουν.
Ζητώ συγγνώμη από τους αναγνώστες του ιστολογίου γιατί είχα προαναγγείλει πως το επόμενο θέμα θα ήταν αφιερωμένο στην οικονομία στην αρχαία Ελλάδα. Λόγω του θορύβου που δημιουργήθηκε από το γνωστό ντοκυμαντέρ του Σκάι, θα ήθελα νηφάλια να αναφερθώ σε κάποια σημαντικά, κατά τη γνώμη μου, στοιχεία που παραλήφθηκαν από την αφήγηση Βερέμη (διά στόματος Τατσόπουλου). Παραθέτω, λοιπόν, κάποιες πρόχειρες σκέψεις μου σχετικά με τις μαρτυρίες που προσφέρει η μεταβυζαντινή τέχνη στη γνώση του επιπέδου της παιδείας στις περιοχές της εσχάτως "διαφημιζόμενης" Pax Ottomana.
Δεν θα επεκταθώ σε ζητήματα όπως η απαγόρευση ανέγερσης εκκλησιών με τρούλλο σε πόλεις και χωριά (εξαιρούνταν τα μοναστήρια) ή η απαγόρευση κωδωνοκρουσιών από τις οθωμανικές αρχές. Θα περιοριστώ στις μαρτυρίες που μας δίνει η ζωγραφική των εκκλησιών.
Είναι αλήθεια ότι η μεταβυζαντινή ζωγραφική και οι επιγραφές των εκκλησιών δίνουν, έμμεσα ή άμεσα, μία πολύ αξιόπιστη μαρτυρία για το επίπεδο της ανάπτυξης των ελληνικών (ρωμαίικων) κοινοτήτων της πρώιμης οθωμανικής περιόδου. Είναι τεκμηριωμένη η μεγάλη πτώση του επιπέδου της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στους μετά την Άλωση χρόνους στις τουρκοκρατούμενες περιοχές, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στην ενετοκρατούμενη Κρήτη (για τη ζωγραφική στην Κρήτη τον 15ο αιώνα παραπέμπω, πρόχειρα, στον κατάλογο της πρόσφατης έκθεσης για τον ζωγράφο Άγγελο, στο Μουσείο Μπενάκη). Πρέπει να περιμένουμε την 3η δεκαετία του 16ου αιώνα για να δούμε έργα υψηλής ποιότητας στις τουρκοκρατούμενες περιοχές και συγκεκριμένα στα μοναστήρια, λόγω κάποιας καλυτέρευσης γενικότερα των συνθηκών επί σουλτάνου Σουλεϊμάν Α΄ του Μεγαλοπρεπούς (1520-1566).
Ποια είναι όμως η πηγή αυτής της καλής, λόγιας ζωγραφικής στην υπό οθωμανική κυριαρχία Ελλάδα; Και πάλι καταλήγουμε στη βενετοκρατούμενη Κρήτη! Ο Θεοφάνης ο Κρης καλείται στα Μετέωρα, συγκεκριμένα στη μικρή μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, που είχε ως δεύτερο κτήτορα τον Διονύσιο μητροπολίτη Λαρίσης, και αγιογραφεί το μικρό καθολικό του μοναστηριού το 1527. Είναι οι παλαιότερες υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου τοιχογραφίες που σώζονται στην Ελλάδα μετά την Άλωση, αλλά είναι έργο "ξενομερίτη" ζωγράφου. Από τα Μετέωρα ο Θεοφάνης ταξιδεύει στο Άγιον Όρος και εργάζεται ως αγιογράφος στις μονές Μεγίστης Λαύρας και Σταυρονικήτα. Άλλοι κρητικοί ζωγράφοι ακολουθούν το παράδειγμά του (κυριότερος ο Τζιώρτζης ή Ζώρζης) και έρχονται να εργαστούν στη Θεσσαλία (μονή Δούσικου και Μετέωρα) και στο Άγιον Όρος.
Εδώ μπορεί να ρωτήσει κανείς: Υπάρχουν άραγε στις τουρκοκρατούμενες περιοχές λόγιοι ζωγράφοι που να φτάνουν το επίπεδο των ζωγράφων από την βενετσιάνικη Κρήτη την ίδια περίοδο, δηλαδή τον 16ο αιώνα; (εποχή ακμής του οθωμανικού κράτος, μην το ξεχνούμε) Ναι, αλλά μιλάμε για μόνο μία μικρή ομάδα ζωγράφων με επίκεντρο τα Γιάννενα, μία πόλη με ανθούσα αστική κοινότητα και με σχέσεις με πόλεις της Ιταλίας. Στα Γιάννενα, εκτός από δύο πολύ καλούς ανώνυμους ζωγράφους, ίσως ντόπιους, που αγιογραφούν τις Φιλανθρωπηνών και Ντίλιου, στο Νησί της λίμνης, έρχονται να εργαστούν τον 16ο αιώνα (μετά το 1640) και τρεις εξαίρετοι ζωγράφοι με καταγωγή από τη Θήβα: Ο Φράγγος Κατελάνος, ο ιερέας Γεώργιος Κονταρής και ο αδελφός του, Φράγγος.
Αλλά και πάλι, τα Γιάννενα αποτελούν, από την άποψη της ποιότητας της ζωγραφικής, την εξαίρεση στον κανόνα στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα του 16ου αιώνα. Ένας άλλος πολύ καλός ζωγράφος στον τουρκοκρατούμενο βαλκανικό χώρο την ίδια περίπου εποχή, ο πρωτοπαπάς Ονούφριος, που δρα κυρίως στο Μπεράτι και το Νεόκαστρο (Ελμπασάν) της Αλβανίας, αλλά αγιογραφεί και μία εκκλησία στην Καστοριά (τους Αγίους Αποστόλους), πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι είχε ζήσει ένα διάστημα στη Βενετία. Δεν είχαν όμως συνεχιστές, ούτε ο Ονούφριος, ούτε οι άλλοι μεγάλοι ζωγράφοι του 16ου αιώνα που αναφέραμε πιο πάνω, Ηπειρώτες και Θηβαίοι. Αντίθετα, το μεγάλο πλήθος των εκκλησιών την εποχή αυτή τόσο στη βόρεια όσο και στην κεντρική και νότια Ελλάδα αγιογραφούνται από εμπειροτέχνες, χωρικούς ζωγράφους. Οι αγιογραφίες αυτές, όπως και οι φορητές εικόνες, τις περισσότερες φορές είναι απλοϊκές, "τυποποιημένες", χωρίς φυσικά αυτό να μειώνει την αξία τους ως μαρτυρίες για την τέχνη και την κοινωνία της εποχής τους.
Αυτή η ασυνέχεια στην ποιότητα της μεταβυζαντινής ζωγραφικής και η υστέρηση στο καλλιτεχνικό επίπεδο σε σχέση με τα γειτονικά Επτάνησα αποτελεί ασφαλώς αντανάκλαση του επιπέδου της παιδείας των τουρκοκρατούμενων περιοχών
(Και ας ακούσαμε στον Σκάι για σχολεία που φτιάχνουν οι Τούρκοι. Ποιά είναι αυτά άραγε και πού; Αφορούν άραγε και τους υποκείμενους στη δεκάτη - κατά το ισλαμικό δίκαιο - μη μουσουλμάνους -djimmi -, στους οποίους ανήκε και το "γένος -millet- των Ρωμαίων", των Ρουμ ορτοντόξ);
Το φαινόμενο της εμπειροτεχνικής, "λαϊκής" αγιογραφίας θα γενικευτεί τον 17ο αιώνα. Άλλωστε, η άλωση της Κρήτης από τους Οθωμανούς (1669), μετά από μακροχρόνιο εξοντωτικό πόλεμο, θα σημάνει την καθολική πτώση του επιπέδου στην εκκλησιαστική ζωγραφική των τουρκοκρατούμενων περιοχών. Τα Γιάννενα δεν θα αποτελέσουν πλέον εξαίρεση…
Αλλά για την πτώση της παιδείας στην περίοδο μετά την τουρκική κατάκτηση σε σχέση με την προγενέστερη, βυζαντινή περίοδο μαρτυρούν και οι επιγραφές. Αντιγράφω από το εξαίρετο βιβλίο του μακαρίτη Θανάση Παπαζώτου, Η Βέροια και οι ναοί της (11ος-18ος αιώνας), Αθήνα 1999, σ. 89 (το κείμενο αναφέρεται σε σωζόμενες επιγραφές της Βέροιας, που αλώθηκε οριστικά από τους Τούρκους το 1433):
«Εξετάζοντας διαχρονικά τις επιγραφές παρατηρούμε ότι υπάρχουν περίοδοι γλωσσικής επάρκειας και χρονικά διαστήματα με αμβλυμένο το αισθητήριο της γλώσσας. Οι βυζαντινές επιγραφές έως και το 1525, έτος που για τα πράγματα της Βέροιας μπορεί να θεωρηθεί ως όριο μεταξύ του βυζαντινού και μεταβυζαντινού κόσμου, είναι ικανοποιητικά ορθογραφημένες. Στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα και κυρίως στον 17ο και τον 18ο αιώνα, η σύνταξη δεν υπακούει σε γραμματικούς κανόνες και δίνει την εντύπωση ρευστής αντίληψης για τη γλώσσα».
Αυτή την πλευρά της οθωμανικής κατάκτησης του ελληνισμού, δηλαδή τη γενικευμένη πτώση της παιδείας στις τουρκοκρατούμενες περιοχές και την συνεπαγόμενη αντανάκλασή της στην τέχνη των ραγιάδων, θα περίμενε κανείς να δει σε ένα ντοκυμαντέρ που έχει επιμεληθεί από γνωστό πανεπιστημιακό.
Όπως και θα περίμενα, όπως έγραψα στο προοίμιο, να γίνει αναφορά στο ζήτημα των νεομαρτύρων και τις κοινωνικές του προεκτάσεις: Η απεικόνιση του αγίου Νικολάου εκ Μετσόβου (+1617) δεν είναι η μοναδική απεικόνιση νεομάρτυρα σε μεταβυζαντινό ναό, μεταξύ των αρχαίων, «θρυλικών» μαρτύρων της χριστιανοσύνης, ως απόλυτα ισότιμό τους. Δεν είναι δυνατόν, πλέον, να αγνοούμε τις μαρτυρίες που μας δίνει η τέχνη της Τουρκοκρατίας.
Αλλά ελπίζω να επανέλθω στο θέμα…
Χάρτινη εικόνα του νεομάρτυρα Κωνσταντίνου του Υδραίου (+1800) από την εποχή του Όθωνα.
Ο Κωνσταντίνος εξισλαμίστηκε στη Ρόδο, αλλά στη συνέχεια μετάνιωσε και επέστρεψε στην πατρογονική του θρησκεία. Οι πρώτες χάρτινες εικόνες του νεομάρτυρα τυπώθηκαν από το μοναστήρι της Παναγίας στην Ύδρα (τη σημερινή μητρόπολη) ελάχιστα χρόνια μετά τον θάνατό του. Ήδη πριν από το 1821, χάρη στα υδραίικα καράβια, οι εικόνες του νεομάρτυρα Κωνσταντίνου ήταν γνωστές σε πολλά μέρη της ορθόδοξης Ανατολής.
Ποια είναι όμως η πηγή αυτής της καλής, λόγιας ζωγραφικής στην υπό οθωμανική κυριαρχία Ελλάδα; Και πάλι καταλήγουμε στη βενετοκρατούμενη Κρήτη! Ο Θεοφάνης ο Κρης καλείται στα Μετέωρα, συγκεκριμένα στη μικρή μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, που είχε ως δεύτερο κτήτορα τον Διονύσιο μητροπολίτη Λαρίσης, και αγιογραφεί το μικρό καθολικό του μοναστηριού το 1527. Είναι οι παλαιότερες υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου τοιχογραφίες που σώζονται στην Ελλάδα μετά την Άλωση, αλλά είναι έργο "ξενομερίτη" ζωγράφου. Από τα Μετέωρα ο Θεοφάνης ταξιδεύει στο Άγιον Όρος και εργάζεται ως αγιογράφος στις μονές Μεγίστης Λαύρας και Σταυρονικήτα. Άλλοι κρητικοί ζωγράφοι ακολουθούν το παράδειγμά του (κυριότερος ο Τζιώρτζης ή Ζώρζης) και έρχονται να εργαστούν στη Θεσσαλία (μονή Δούσικου και Μετέωρα) και στο Άγιον Όρος.
Εδώ μπορεί να ρωτήσει κανείς: Υπάρχουν άραγε στις τουρκοκρατούμενες περιοχές λόγιοι ζωγράφοι που να φτάνουν το επίπεδο των ζωγράφων από την βενετσιάνικη Κρήτη την ίδια περίοδο, δηλαδή τον 16ο αιώνα; (εποχή ακμής του οθωμανικού κράτος, μην το ξεχνούμε) Ναι, αλλά μιλάμε για μόνο μία μικρή ομάδα ζωγράφων με επίκεντρο τα Γιάννενα, μία πόλη με ανθούσα αστική κοινότητα και με σχέσεις με πόλεις της Ιταλίας. Στα Γιάννενα, εκτός από δύο πολύ καλούς ανώνυμους ζωγράφους, ίσως ντόπιους, που αγιογραφούν τις Φιλανθρωπηνών και Ντίλιου, στο Νησί της λίμνης, έρχονται να εργαστούν τον 16ο αιώνα (μετά το 1640) και τρεις εξαίρετοι ζωγράφοι με καταγωγή από τη Θήβα: Ο Φράγγος Κατελάνος, ο ιερέας Γεώργιος Κονταρής και ο αδελφός του, Φράγγος.
Αλλά και πάλι, τα Γιάννενα αποτελούν, από την άποψη της ποιότητας της ζωγραφικής, την εξαίρεση στον κανόνα στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα του 16ου αιώνα. Ένας άλλος πολύ καλός ζωγράφος στον τουρκοκρατούμενο βαλκανικό χώρο την ίδια περίπου εποχή, ο πρωτοπαπάς Ονούφριος, που δρα κυρίως στο Μπεράτι και το Νεόκαστρο (Ελμπασάν) της Αλβανίας, αλλά αγιογραφεί και μία εκκλησία στην Καστοριά (τους Αγίους Αποστόλους), πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι είχε ζήσει ένα διάστημα στη Βενετία. Δεν είχαν όμως συνεχιστές, ούτε ο Ονούφριος, ούτε οι άλλοι μεγάλοι ζωγράφοι του 16ου αιώνα που αναφέραμε πιο πάνω, Ηπειρώτες και Θηβαίοι. Αντίθετα, το μεγάλο πλήθος των εκκλησιών την εποχή αυτή τόσο στη βόρεια όσο και στην κεντρική και νότια Ελλάδα αγιογραφούνται από εμπειροτέχνες, χωρικούς ζωγράφους. Οι αγιογραφίες αυτές, όπως και οι φορητές εικόνες, τις περισσότερες φορές είναι απλοϊκές, "τυποποιημένες", χωρίς φυσικά αυτό να μειώνει την αξία τους ως μαρτυρίες για την τέχνη και την κοινωνία της εποχής τους.
(Και ας ακούσαμε στον Σκάι για σχολεία που φτιάχνουν οι Τούρκοι. Ποιά είναι αυτά άραγε και πού; Αφορούν άραγε και τους υποκείμενους στη δεκάτη - κατά το ισλαμικό δίκαιο - μη μουσουλμάνους -djimmi -, στους οποίους ανήκε και το "γένος -millet- των Ρωμαίων", των Ρουμ ορτοντόξ);
Το φαινόμενο της εμπειροτεχνικής, "λαϊκής" αγιογραφίας θα γενικευτεί τον 17ο αιώνα. Άλλωστε, η άλωση της Κρήτης από τους Οθωμανούς (1669), μετά από μακροχρόνιο εξοντωτικό πόλεμο, θα σημάνει την καθολική πτώση του επιπέδου στην εκκλησιαστική ζωγραφική των τουρκοκρατούμενων περιοχών. Τα Γιάννενα δεν θα αποτελέσουν πλέον εξαίρεση…
Αλλά για την πτώση της παιδείας στην περίοδο μετά την τουρκική κατάκτηση σε σχέση με την προγενέστερη, βυζαντινή περίοδο μαρτυρούν και οι επιγραφές. Αντιγράφω από το εξαίρετο βιβλίο του μακαρίτη Θανάση Παπαζώτου, Η Βέροια και οι ναοί της (11ος-18ος αιώνας), Αθήνα 1999, σ. 89 (το κείμενο αναφέρεται σε σωζόμενες επιγραφές της Βέροιας, που αλώθηκε οριστικά από τους Τούρκους το 1433):
«Εξετάζοντας διαχρονικά τις επιγραφές παρατηρούμε ότι υπάρχουν περίοδοι γλωσσικής επάρκειας και χρονικά διαστήματα με αμβλυμένο το αισθητήριο της γλώσσας. Οι βυζαντινές επιγραφές έως και το 1525, έτος που για τα πράγματα της Βέροιας μπορεί να θεωρηθεί ως όριο μεταξύ του βυζαντινού και μεταβυζαντινού κόσμου, είναι ικανοποιητικά ορθογραφημένες. Στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα και κυρίως στον 17ο και τον 18ο αιώνα, η σύνταξη δεν υπακούει σε γραμματικούς κανόνες και δίνει την εντύπωση ρευστής αντίληψης για τη γλώσσα».
Αυτή την πλευρά της οθωμανικής κατάκτησης του ελληνισμού, δηλαδή τη γενικευμένη πτώση της παιδείας στις τουρκοκρατούμενες περιοχές και την συνεπαγόμενη αντανάκλασή της στην τέχνη των ραγιάδων, θα περίμενε κανείς να δει σε ένα ντοκυμαντέρ που έχει επιμεληθεί από γνωστό πανεπιστημιακό.
Όπως και θα περίμενα, όπως έγραψα στο προοίμιο, να γίνει αναφορά στο ζήτημα των νεομαρτύρων και τις κοινωνικές του προεκτάσεις: Η απεικόνιση του αγίου Νικολάου εκ Μετσόβου (+1617) δεν είναι η μοναδική απεικόνιση νεομάρτυρα σε μεταβυζαντινό ναό, μεταξύ των αρχαίων, «θρυλικών» μαρτύρων της χριστιανοσύνης, ως απόλυτα ισότιμό τους. Δεν είναι δυνατόν, πλέον, να αγνοούμε τις μαρτυρίες που μας δίνει η τέχνη της Τουρκοκρατίας.
Αλλά ελπίζω να επανέλθω στο θέμα…
Ο Κωνσταντίνος εξισλαμίστηκε στη Ρόδο, αλλά στη συνέχεια μετάνιωσε και επέστρεψε στην πατρογονική του θρησκεία. Οι πρώτες χάρτινες εικόνες του νεομάρτυρα τυπώθηκαν από το μοναστήρι της Παναγίας στην Ύδρα (τη σημερινή μητρόπολη) ελάχιστα χρόνια μετά τον θάνατό του. Ήδη πριν από το 1821, χάρη στα υδραίικα καράβια, οι εικόνες του νεομάρτυρα Κωνσταντίνου ήταν γνωστές σε πολλά μέρη της ορθόδοξης Ανατολής.
a-ergodes.blogspot.com
