καλύπτουν όλη την περίοδο από τη γέννηση μέχρι τους 18 μήνες και συνεχίζονται, εμπλουτισμένες, στα επόμενα στάδια, όπως θα δούμε αναλυτικά στη συνέχεια. Δεν εγκαταλείπουμε κάποιες, προκειμένου να ξεκινήσουμε άλλες. Ωστόσο, κάθε καινούργια δραστηριότητα την εισάγουμε όταν αισθανόμαστε ότι το παιδί έχει αποκτήσει τις δεξιότητες που απαιτούνται, σύμφωνα με το νοητικό, συναισθηματικό, κινητικό και κοινωνικό στάδιο της ανάπτυξής του.
Το δεύτερο στάδιο ανάπτυξης είναι εξαιρετικά σημαντικό και διαιρείται σε δύο περιόδους. Η πρώτη περίοδος ξεκινά περίπου τον 18ο μήνα και διαρκεί μέχρι τον 24ο. Είναι πολύ σύντομη, ωστόσο την περίοδο αυτή συμβαίνουν ποιοτικές αλλαγές στα νοητικά όργανα του παιδιού. Από τώρα, κάθε αντικείμενο και κάθε κατάσταση περικλείει μια διπλή πραγματικότητα, την αντικειμενική και τη συμβολική. Το παιδί όχι μόνο αναγνωρίζει ένα αντικείμενο, αλλά μπορεί να φαντάζεται μια πιθανή ενέργεια πάνω σε αυτό. Η νοημοσύνη απελευθερώνεται από τα δεσμά της πράξης, φέρνοντας στην επιφάνεια τη δυνατότητα νοητικής απεικόνισης, σηματοδοτώντας την εμφάνιση της συμβολικής σκέψης.
Στο συναισθηματικό πεδίο ενισχύονται τα αισθήματα στέρησης, ενώ μεγαλώνει η ανάγκη συναισθηματικής ασφάλειας. Επιπλέον, η ωρίμανση του νευρικού συστήματος οδηγεί στο συντονισμό και στην αυτονομία των κινήσεων, στην ισορροπία και στην αυτοσυγκράτηση, στο σκόπιμο έλεγχο ορισμένων ενεργειών, παρέχοντας τη δυνατότητα για ανεξαρτησία και πρωτοβουλίες. Η προφορική επικοινωνία εξελίσσεται. Είναι σε θέση πλέον να λέει το όνομά του, ενώ τις λέξεις – φράσεις – που χρησιμοποιούσε μέχρι τώρα ακολουθεί η αλληλουχία δύο ή τριών λέξεων, προκειμένου να εκφράσει καλύτερα μια ιδέα ή ενέργεια. Οι καινούργιες αυτές δυνατότητες κάνουν δυνατή τόσο τη χρήση πιο σύνθετων οδηγιών για να ακολουθήσει, όσο και την ενθάρρυνση της προφορικής έκφρασης. Ταυτόχρονα παρατηρούνται αλλαγές και στο παιχνίδι, καθώς το παιδί είναι πλέον σε θέση να προσποιείται: ταΐζει την κούκλα του, οδηγεί τα αυτοκινητάκια του, κοιμάται ή τρώει «στα ψέματα» κ.ά.
Την περίοδο αυτή εμπλουτίζουμε τις μουσικές δραστηριότητες, «απαιτώντας» από το μικρό μας περισσότερα πράγματα, προσέχοντας φυσικά να μην του δημιουργούμε αίσθημα υποχρέωσης για συμμετοχή, αν το ίδιο δεν είναι διαθέσιμο.
Από αυτή την περίοδο είναι σημαντικό να καταστήσουμε την ακρόαση μουσικής μια αυτόνομη δραστηριότητα, όχι απλώς «κάτι» που συνοδεύει τις καθημερινές ασχολίες. Χρησιμοποιούμε μουσική που ήδη το παιδί έχει ακούσει , προσπαθώντας να καλύπτουμε μία όσο το δυνατόν ευρύτερη ποικιλία στυλ, ύφους, πολιτισμών, εποχών, διευρύνοντας το μουσικό του ορίζοντα και παρέχοντας στο αυτί περισσότερες εμπειρίες. Ωστόσο δεν χρησιμοποιούμε κομμάτια μεγάλης διάρκειας, γιατί τα μικρά παιδιά δεν μπορούν να μείνουν συγκεντρωμένα περισσότερο από πέντε με δέκα λεπτά. Εστιάστε τώρα την προσοχή σας στις αντιδράσεις του και προσπαθήστε να καταλάβετε πότε το παιδί σας ακούει ενεργητικά και πότε αδιαφορεί. Εντοπίστε αυτό που του προκαλεί μεγαλύτερο ενθουσιασμό και συναισθηματική ανταπόκριση και ενθαρρύνετέ το να σας μιλήσει γι’ αυτό, ωθώντας το έτσι να σκεφτεί και να αντιδράσει σε αυτό που άκουσε. Ωστόσο, κι εδώ χρειάζεται προσοχή. Δεν περιμένουμε από το μικρό μας να χρησιμοποιήσει πάνω από δύο με τρεις λέξεις, ενώ, σε πολλές περιπτώσεις ένα «ναι» ή «όχι» είναι αρκετό. Το βοηθάμε υποβάλλοντας ερωτήσεις που είναι σε θέση να καταλάβει. Για παράδειγμα, αν ακόμα δεν έχει κατανοήσει τις έννοιες αργά-γρήγορα το ρωτάμε: «Η μουσική αυτή σε κάνει να τρέξεις;» ή τις έννοιες δυνατά – σιγά: «Με αυτή τη μουσική θέλεις να κοιμηθείς;». Επίσης, προσέχουμε τον τρόπο που διατυπώνουμε τις ερωτήσεις˙ δεν δίνουμε δυνατότητες επιλογών - π.χ. να κοιμηθείς ή να φωνάξεις – γιατί αυτό μπορεί να το μπερδέψει ή να το κάνει να αισθανθεί ότι βρίσκεται υπό πίεση να αντιδράσει σε κάθε στιγμή της ακρόασης και να αμβλυνθεί ο ενθουσιασμός του. Οι ερωτήσεις αυτές στόχο έχουν να βοηθήσουν το παιδί να ακούσει μουσική πιο ενεργητικά και να θυμάται ότι ακούει, επιτυγχάνοντας έτσι την καλλιέργεια του αυτιού, την ανάπτυξη της μνήμης, την εστίαση στη συγκέντρωση.
Την περίοδο αυτή ξεκινάμε και τα μουσικά παιχνίδια. Πρωταρχικός στόχος είναι να παίξετε πραγματικά με το μικρό σας και δεν είναι καθόλου απαραίτητο να έχετε κάποιες μουσικές γνώσεις. Τα παιχνίδια που περιγράφονται παρακάτω είναι απλά και το βοηθούν να εξοικειωθεί με πιο συγκεκριμένες μουσικές δραστηριότητες. Ωστόσο μην ανησυχήσετε αν το αποτέλεσμα αυτών των παιχνιδιών δεν είναι «μουσικό». Θεωρείστε τα απλά ως σημεία εκκίνησης που θα αναπτυχθούν με ποικίλους τρόπους καθώς προχωράτε, σύμφωνα με αυτά που κάνουν εσάς και το παιδί να αισθάνεστε πιο άνετα και σύμφωνα, πάντα, με το στάδιο της ανάπτυξής του. Μερικά από αυτά το παιδί θα τα συλλάβει ενστικτωδώς, ενώ σε άλλα μπορεί να χρειαστεί να επιμείνετε δείχνοντας ακριβώς τι πρέπει να κάνει. Εντούτοις, αν κάποιο παιχνίδι βλέπετε ότι δε λειτουργεί στο παιδί σας καλύτερα αφήστε το και προχωρήστε σε κάτι άλλο, πριν το κυριεύσουν η βαρεμάρα ή η απογοήτευση. Σε αυτό το στάδιο δεν υπάρχει «σωστό» ή «λάθος». Το ζητούμενο είναι να διασκεδάζετε, να φτιάχνετε ήχους, να τους ακούτε, να τους σκέφτεστε.
Παιχνίδια
Τραγούδια: Επιλέξτε δύο με τρία μικρά και εύκολα τραγουδάκια που να αισθάνεστε άνετα να τα τραγουδήσετε ή, ακόμα κι αν δεν μπορείτε να το κάνετε, να τα σιγοτραγουδάτε χρησιμοποιώντας κάποια ηχογράφηση. Το τραγούδι από εσάς και η συχνή επανάληψη το βοηθούν να τα απομνημονεύσει. Όταν αισθανθείτε ότι τα αναγνωρίζει δοκιμάστε:
Να χτυπάτε το ρυθμό καθώς τραγουδάτε.
Να τραγουδήσετε το τραγούδι με διαφορετικό τρόπο: πιο γρήγορα ή πιο αργά, πιο δυνατά ή πιο σιγά, τσιρίζοντας ή ακόμα και μουγκρίζοντας.
Μουσική απομνημόνευση: Ανταποκριθείτε με ηχώ στους ήχους που κάνει το παιδί σας, ή επαναλάβετε ήχους που παράγουν τα σκεύη του νοικοκυριού σας, π.χ. ένα κουτάλι που χτυπά στο τραπέζι ή στην κατσαρόλα. Αυτό το βοηθά να αντιληφθεί την επανάληψη και την ηχώ ενώ ταυτόχρονα καθίσταται ικανό να ακούει ενεργητικά. Όταν καταλάβετε ότι αυτό το έχει καταφέρει δοκιμάστε το αντίθετο. Ενθαρρύνετε το παιδί να μιμηθεί αυτό που εσείς κάνετε: τραγουδήστε ένα μικρό απόσπασμα, ένα στίχο, από τα τραγούδια που αναγνωρίζει, και ζητείστε από το παιδί να σας μιμηθεί. Επαναλάβετε και επιχειρείστε αυτό να συνεχιστεί μεταξύ σας, για λίγο. Μερικά παιδάκια μιμούνται πολύ εύκολα, αλλά σε άλλα μπορεί να πάρει λίγο χρόνο. Σταδιακά αλλάζετε αυτό που τραγουδάτε και προσπαθείτε να αναπτύσσετε ένα είδος μιας μικρής μουσικής συζήτησης.
Τραγουδάτε αντί να μιλάτε: Πότε – πότε, στις συζητήσεις μαζί του ή στις ιστορίες που του διαβάζετε προσαρμόστε μελωδίες που γνωρίζετε – ή αν μπορείτε φτιάξτε δικές σας – και ενθαρρύνετε το παιδί να απαντά κι εκείνο τραγουδώντας. (Δεν έχει καμία σημασία αν θα απαντήσει με την ίδια μελωδία ή θα αυτοσχεδιάσει κάποια δική του).
Μουσικά Όργανα: Πολλά από τα αντικείμενα του νοικοκυριού σας παράγουν ενδιαφέροντες ήχους. Ξεκινήστε μαζί του μια ηχητική εξερεύνηση των αντικειμένων του σπιτιού και καθοδηγείστε το να καταλάβει πειραματικά μερικά από τα χαρακτηριστικά του ήχου. Ακόμα:
Γεμίστε πλαστικά δοχεία με ρύζι ή φασόλια και κουνήστε τα, προσέχοντας πώς αλλάζει ο ήχος όταν γεμίζουμε τα δοχεία με διαφορετικά υλικά.
Χτυπήστε με κουτάλια σιδερένια τενεκεδάκια και προσέξτε πώς αλλάζει ο ήχος όταν αλλάζει το μέγεθος του κουτιού ή όταν χρησιμοποιείτε ξύλινα ή μεταλλικά κουτάλια.
Χτυπήστε βαζάκια με νερό με ένα ξύλινο κουτάλι και προσέξτε πώς αλλάζει ο ήχος όταν στο εσωτερικό του βάζου αλλάζει η ποσότητα του νερού.
Ενθαρρύνετε το παιδί να δοκιμάσει διαφορετικούς τρόπους παιξίματος και καθοδηγείστε το να ακούσει πώς αλλάζει ο ήχος όταν παίζει τα «όργανα» διαφορετικά.
*Τζένη Θεοφανοπούλου, Μουσικός
**Τα θέματα για το παιδί είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας της εφημερίδας «Παιδικός Σταθμός για Γονείς» και των ανθρώπων του νηπιακού κέντρου «Μανταρίνι».
