Ὅταν ὁ ἅγιος καὶ μέγας Κων/νος εἶδε τὸν κόσμο νὰ τοῦ προσφέρεται ἀπὸ τὸ Θεό, πραγματικὰ ἐφτέρωσεν ὁ νοῦς του καὶ σὰν ἀληθινὸς πατέρας θέλησε νὰ ἀνταποκριθεῖ σ'ὅλους τοὺς πόνους καὶ τὰ βάσανα τοῦ κόσμου. Παρέλαβε ἕναν κόσμο μαρτύρων, ποὺ ἀνέβαζαν τὴ γῆ στὸν οὐρανό, ἀλλὰ αὐτὴ ἡ γῆ ἦταν γεμάτη αἵματα, σταυρούς, βασανιστήρια, τάφους καὶ παιδιὰ ὀρφανά. Καὶ ποιός γονιός, ἀκόμα καὶ γονιὸς μάρτυρος, δὲν θέλει νὰ σβήσει τὸ δάκρυ στὸ μάτι τοῦ παιδιοῦ του ; Γι'αὐτὸ ὁραματίστηκε ἕναν κόσμο, ποὺ χωρὶς σταυροὺς καὶ βασανιστήρια θὰ ἐκτελεῖ τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ πάνω στὴ γῆ κι ἔτσι ἡ καινούργια παγκόσμια πολιτεία θὰ μοιάζει ὅσο γίνεται μὲ τὴ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
Ἔτσι ἐθεμελιώθηκε ἡ Ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία τοῦ χριστιανικοῦ ἔθνους. Κι ὅταν ὁ Θεοδόσιος ἐμοίρασε τὸ κράτος στοὺς δυὸ γυιούς του, πίστευε ὅτι τὰ δύο Ρωμαϊκὰ κράτη, τὸ Ἀνατολικὸ και τὸ Δυτικό, θὰ εἶναι ἀδελφάκια κι ὅσο γίνεται πανομοιότυπα τὸ ἕνα τοῦ ἄλλου.
Αὐτὸ τὸ ὅραμα τοῦ Μεγάλου Κων/νου πολλοὶ τὸ χαρακτήρισαν ῥομαντικό, κάτι σὰν οὐτοπία, ἀλλὰ αὐτοὶ εἶχαν μπροστά στὰ μάτια τους ὅλη τὴν ἱστορικὴ διαδρομὴ τῆς Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, αὐτὸ ποὺ δὲν εἶχε ὁ Γενάρχης τῆς Ρωμιοσύνης.
Ἀπὸ τὴν κλασική ἀρχαιότητα ἔστελνε ( καὶ στέλνει ἀκόμα ) μηνύματα ὁ τραγικὸς ποιητὴς Σοφοκλῆς μὲ τὸν Οἰδίποδα Τύραννο, ὅπου μᾶς διδάσκει ὅτι τὸ πραγματικὸ πρόβλημά μας δὲν εἶναι μιὰ εὔρυθμη καὶ ἠθικὴ κοινωνία. Τί νὰ σοῦ κάνει τὸ ἄψογο ἦθος καὶ ἡ τάξη μιᾶς εὔρυθμης κοινωνίας; Τί νὰ σοῦ κάνουν αὐτά, ὅσο ἐπιθυμητὰ κι ἂν εἶναι, ὅταν ὁ θάνατος καταπίνει τὴ ζωή, ὅταν τὰ πάθη κοιμοῦνται καὶ συχνὰ ξυπνοῦνε μέσα στὶς ψυχές μας ; Βέβαια ὁ κόσμος τοῦ Μεγάλου Κων/νου ἤξερε τὰ πάθη του καὶ ἠ θέληση τῶν ἀνθρώπων δὲν ἦταν ὁλόκληρη κερδισμένη ἀπὸ τὸν Θεό, ὅπως θὰ μποροῦσε ὁ ἅγιος νὰ διαπιστώσει κι ἀπὸ τὴν προσωπική του ζωή.
Ἔτσι τὸ ὅραμα παρέμενε καὶ παραμένει ὅραμα, ὅσο ἅγιο κι ἂν εἶναι. Τὸ ὅραμα ὅμως αὐτὸ στερεώθηκε μέσα στὶς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων μὲ τὶς πολλὲς ἐπιτυχίες τους, μὲ τὴν εἰλικρινῆ διάθεση μυριάδων χριστιανῶν, ποὺ μόλις εἶχαν βγεῖ ἀπὸ τὰ βασανιστήρια τῶν εἰδωλολατρῶν.
Εἶναι ἀλήθεια ὅτι αἱρέσεις καὶ σχίσματα ταλαιπώρησαν τὴ Ρωμανία ἀπ'τὰ πρῶτα χρόνια της, ἀλλὰ τὸ ὑψηλὸ ἦθος τῶν Πατέρων, ποὺ οἱ περισσότεροι ἦταν μάρτυρες καὶ ὁμολογητές, ὁδηγοῦσαν τὴν Ἐκκλησία " ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν ".
Ἔτσι ὁ κάθε ἄνθρωπος εἴτε χριστιανὸς εἴτε ὄχι ἐντρυφοῦσε στὸ θρῦλο τῆς Ρωμανίας καὶ μάλιστα στὸ σύμβολό της, τὴν " Κων/νου πόλιν ". Καὶ καθὼς οἱ ψυχές μας ἐπουλώνουν τὶς πληγές τους καὶ τρέφονται κυρίως μὲ θρύλους καὶ σύμβολα, ἡ Κωνσταντινούπολη μὲ τὰ ἰδανικὰ ποὺ συμβόλιζε, ἔγινε τὸ λίκνο ὅπου κοιμῶταν, βλέποντας καλὰ ὄνειρα ὁ κάθε ἄνθρωπος. Ἀκόμα καὶ οἱ γείτονες βάρβαροι ὀνειρεύονταν κάποτε νὰ ἰδοῦν μὲ τὰ μάτια τους αὐτὸ τὸ θαῦμα τῆς ἱστορίας, καὶ μακάρι κάποτε νὰ τὄκαναν δικό τους.
Ζῶντας μέσα στὴν αἴγλη τοῦ θρύλου καὶ στὴν ἴδια τὴ λαμπρὴ πραγματικότητα, εἶναι εὔκολο ὁ ἄνθρωπος νὰ ξεχαστεῖ καὶ νὰ θεωρήσει τὴν πραγματικότητα ὡς βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τῆς γῆς ἐπαρκῆ γιὰ τὴν εὐτυχία του.
Βέβαια τὸ Εὐαγγέλιο προειδοποιοῦσε ὅτι στὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ θἀκούσουν καὶ θὰ ἰδοῦν " ἃ οὖς οὐκ ἤκουσεν καὶ ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε " καὶ ὅτι ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ " οὐκ ἔστι βρῶσις καὶ πόσις " καὶ ἄλλα τέτοια διδακτικά, ἀλλὰ ἡ ζωὴ μὲ τὴν πεῖρα διδάσκει ὅτι μόνον ἡ ἀνάγκη ὁδηγεῖ στὴν ἀλήθεια. Γιὰ τὴν ἀναχαίτιση καὶ τελικὰ τὴν διάψευση αὐτῆς τῆς " ἀλήθειας " δημιουργήθηκε ὁ μοναχισμός. Ὁ μοναχισμὸς στὴν Ἐκκλησία ἦταν μιὰ ἄλλη δόξα-μεγάλη δόξα-γιὰ τὴ βασιλεύουσα. Ἦταν ἡ ἀπόπειρα νὰ φτάσει κανεὶς κοντὰ στὴν ἀλήθεια μὲ αὐτοαναγκασμό.
Ἦρθαν ὅμως οἱ πειρασμοὶ γρήγορα, γιὰ νὰ ταράξουν αὐτὴ τὴν πολιτιστικὴ γαλήνη στὶς ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων. Αὐτοὶ ἦταν οἱ Ἴσαυροι βασιλιάδες, ποὺ τὰ ἔβαλαν μὲ τὶς ἅγιες εἰκόνες. Ἔδειξαν ἕνα πρόσωπο σὰν τοὺς Ρωμαίους αὐτοκράτορες πρὶν τέσσερις αἰῶνες, ποὺ ἐξόντωναν τοὺς Χριστιανούς. Καὶ ἡ είκόνα τοῦ αὐτοκράτορα τοῦ χριστιανικοῦ γένους, ποὺ ἦταν ἀντιπρόσωπος τοῦ Θεοῦ στὴ γῆ καὶ ντυνόταν σὰν Πατριάρχης, πῶς νὰ διασωθεῖ ; Ἔτσι βοήθησε ὁ Θεὸς τοὺς Χριστιανοὺς νὰ ὑποψιαστοῦν πὼς ἡ χριστιανικὴ πολιτεία δὲν εἶναι ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ πάνω στὴ γῆ.
Στὸ ὅνομα τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ ἀντιστάθηκαν οἱ Χριστιανοὶ στοὺς εἰκονομάχους βασιλεῖς μὲ πολλοὺς μάρτυρες καὶ ὁμολογητὲς καὶ νίκησαν τελικά. Καταλαβαίνουμε τώρα ἐμεῖς πόσο ὀδυνηρὸ ἦταν τὸ αἴσθημα, ὅταν διαπίστωναν ὅτι μιὰν ἄλλη βασιλεία ἐκπροσωποῦσαν αὐτοὶ οἱ μάρτυρες, μιὰ βασιλεία ἡ ὁποία " ούκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου ".
Ἡ Ἐκκλησία σ'ὅλη τὴν ἱστορία ἔπαιξε ἕνα σπουδαῖο ῥόλο στὴν ἀποκάλυψη τῆς κορυφαίας καὶ ταπεινὴς ἐλπίδας. Κι ἔπαιξε αὐτὸν τὸν ῥόλο δουλεύοντας ἀνεξάρτητα άπὸ τὶς κοσμικές, πολιτικὲς καὶ στρατιωτικὲς συνθῆκες. Ἀπευθυνόταν σ'ἕνα λαό, ποὺ δὲν ταύτιζε τὰ ὁράματά του μὲ τὰ ὁράματα τῶν ἡγετῶν του, Συντήρησε τὸ ὅραμα τοῦ Μεγάλου Κων/νου ὅσο μποροῦσε καὶ πρόθυμα τὸ διόρθωσε καὶ τὸ συμπλήρωσε μὲ τοὺς μάρτυρες καὶ τὸν μοναχισμό, ποὺ ἦταν καὶ τὰ δύο λαϊκὰ ἀθλήματα,
Ὁ κάθε Χριστιανὸς ἤξερε πὼς μὲ ὁποιαδήποτε κατάσταση τοῦ κράτους, αὐτὸς θἄπρεπε νὰ προσεύχεται, νὰ ἐκκλησιάζεται, νὰ κάνει τὶς ἐλεημοσύνες του, νὰ χτίζει ἐκκλησιὲς καὶ μοναστήρια, νὰ συνθέτει ὕμνους καὶ νὰ ἁγιογραφεῖ τοὺς ἁγίους του · καὶ ἀκόμα νὰ τρέφει μέσα του τὴν ἐπιθυμία νὰ δώσει τοὐλάχιστον ἕνα παιδὶ στὸν κλῆρο. Αὐτὴ ἦταν ἡ σταθερὴ συντεταγμένη τῆς ζωῆς τοῦ λαοῦ, ἄσχετη ἀπὸ τὰ σκαμπανεβάσματα τῆς δημόσιας δράσης τῶν ἀρχόντων του.
Ὁ λαὸς μὲ τὴν ταπείνωσή του δὲν προκαλοῦσε, ἀλλὰ προσπαθοῦσε νὰ μένει ἔξω ἀπὸ τὴ δίνη τῶν δυναστικῶν πολέμων καὶ νὰ ἀνέχεται τὴν ἄγρια φορολόγησή του ἀπὸ κάθε ἰσχυρὸ δικό του ἢ ξένο, Χριστιανὸ ἢ Μουσουλμάνο, Βούλγαρο ἢ Ρωμιό. Κι ὅταν κάποιοι τοῦ ζητοῦσαν περισσότερα ἀπὸ τοὺς φόρους, δηλαδὴ ἠθικὰ ἢ θρησκευτικὰ κουρσεύματα, ἀντιστέκονταν στὸ μέτρο τοῦ δυνατοῦ μὲ δάκρυα καὶ ὑπομονὴ, συντηρῶντας τὴν μακαρία ἐλπίδα στὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ.
Πρέπει νὰ ἰδοῦμε τὴν ἀκμὴ τῆς Αὐτοκρατορίας σὰν μιὰ θριαμβευτικὴ εἴσοδο τῶν ἡγετῶν της στὸ χῶρο τῶν μεγάλων πειρασμῶν, πειρασμῶν ποὺ ἔρριξαν πολλοὺς σὲ ἄθλιες περιπέτειες. Παράλληλα ὅμως ὁ λαὸς καὶ μάλιστα ὅσοι δὲν ἔβοσκαν ἀπὸ τὰ κέρδη τῆς ἐξουσίας, συντηροῦσε ταπεινὰ τὴν πνευματική του ἀγωγὴ καὶ φοβῶταν περισσότερο τὴν ἀμαρτία καὶ τὴν κόλαση παρὰ τὸν Τοῦρκο καὶ τὸ Βούλγαρο ἐπιδρομέα. Γι'αὐτὸ κάποτε ἡ βαριὰ φορολογία τοῦ Μιχαὴλ ἀνάγκασε πολλοὺς νὰ καταφύγουν στοὺς Τούρκους.
Ἐκεῖνα ποὺ σφράγισαν τὴ δημόσια συμπεριφορὰ τῆς δυναστείας τῶν Παλαιολόγων ἦταν α΄) τὸ πρόθυμο ξεπούλημα τῆς Ὀρθόδοξης παράδοσης στοὺς δυτικοὺς γιὰ ἐξασφάλιση στρατηγικῶν πλεονεκτημάτων καὶ β΄) ἡ ἰδιοκτησιακὴ διαχείριση τῆς γῆς καὶ τῶν πληθυσμῶν γιὰ ἐξασφάλιση πλούτου καὶ δόξας.
Καὶ ἡ κατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Ἑνετοὺς τὸ 1204 ἔγινε μὲ προδοσία τοῦ Ἀλεξίου Ἀγγέλου, ποὺ παρακίνησε τοὺς Ἑνετοὺς νὰ κυριέψουν τὴ βασιλεύουσα γιὰ νὰ τὸν ἀποκαταστήσουν στὸν θρόνο νομίζοντας ὅτι τοὺς χρησιμοποιεῖ τοὺς Ἑνετοὺς, ἐνῷ οἱ Ἑνετοὶ χρησιμοποιοῦσαν αὐτόν, ὅπως συνέβαινε πάντα μὲ τοὺς προδότες.
Οἱ βασιλικοὶ γόνοι τὸ 1204 διέφυγαν στὴν περιφέρεια τοῦ κράτους, στὴ Νίκαια, στὴν Τραπεζοῦντα, στὴν Ἤπειρο, Πελοπόννησο, Θεσσαλία, ὅπου ἴδρυσαν καινούργιες δυναστεῖες, τοπικὲς ἡγεμονίες. Τὸ ὄνειρό τους ὅλων ἦταν ἡ ἀνάσταση τοῦ παλιοῦ Ρωμαϊκοῦ κράτους, ὁ καθένας ὅμως πάνω ἀπ'ὅλα ὀνειρευόταν τὸν ἑαυτό του νὰ φορεῖ τὸ στέμμα τοῦ Ἰουστινιανοῦ.
Στὸ μεταξὺ οἱ Τοῦρκοι, οἱ Μογγόλοι, οἱ Βούλγαροι, οἱ Σέρβοι, οἱ Ἀλβανοί, οἱ Γάλλοι καὶ πιὸ πολὺ ἀπ'ὅλους οἱ Ἑνετοὶ καὶ γενικότερα οἱ Λατῖνοι ἁλώνιζαν μέσα στὰ ὅρια τοῦ τέως Ρωμαϊκοῦ κράτους καὶ μέσα σ'αὐτὴ τὴν κατάσταση οἱ βασιλιάδες μας πολεμοῦσαν μεταξύ τους, ἀδέρφια μὲ ἀδέρφια, μὲ πατεράδες, μὲ θείους, μὲ παπποῦδες καὶ γιὰ νὰ τὰ βγάλουν πέρα ἐμίσθωναν μισθοφόρους Τούρκους, Κουμάνους, Λατίνους καὶ ἄλλους.
Οἱ Τοῦρκοι ἐπάτησαν τὸ πόδι τους σὲ πολλὰ μέρη τῆς Ρωμανίας ὡς μισθοφόροι τῶν χριστιανῶν ἡγεμόνων, ποὺ πολεμοῦσαν μὲ συγγενεῖς τους. Ἄρα αὐτό, ποὺ ἤξεραν ἀπὸ παλιὰ ὡς πατρίδα γῆ, τώρα ἔγινε κτῆμα καὶ φέουδο καὶ πολλὲς περιοχὲς τῆς Ἑλλάδας δίνονταν ὡς προῖκα σὲ χριστιανὲς πριγκηποποῦλες, ποὺ παντρεύονταν Λατίνους, Γάλλους, Βούλγαρους καὶ Τούρκους κατακτητές.
Ἐκεῖνο ποὺ κόστιζε περισσότερο στὸ λαὸ ἦταν τὸ προσκύνημα τῶν αὐτοκρατόρων στὴν παπικὴ πνευματικὴ ἐξουσία, ἡ προδοσία τῆς Ὀρθόδοξης πίστης μὲ τὸ πρόσχημα τῆς ἐξαγορᾶς μ'αὐτὸν τὸν τρόπο τῆς βοήθειας, ποὺ θὰ μᾶς ἔδιναν γιὰ ἀντάλλαγμα οἱ δυτικοὶ γιὰ τὴν ἀλλαξοπιστία μας.
Ἡ Κων/πολη ἔμεινε στὰ χέρια τῶν Ἑνετῶν 57 χρόνια. Ὑπέστη ἀγριότατη λεηλασία, ποὺ δὲν περιγράφεται. Ἀκόμα τὰ μνημεῖα τῆς Πόλης ποὺ ἄρπαξαν οἱ " Σταυροφόροι " στολίζουν τοὺς ναοὺς τῆς Δύσης. Ἔκλαψε ὁ ὀρθόδοξος λαὸς τὴν καταπάτηση καὶ τὴν ἀτίμωση τῶν ἱερῶν του. Κι ἐνῷ ὅλοι ἦταν ἀπελπισμένοι πὼς θ'ἀξιωθοῦν κάποτε νὰ ξανακάνουν τὴν Πόλη τῆς Θεοτόκου βασιλεύουσα τῆς Ρωμανίας, ὁ Θεὸς τὴν ἐχάρισε πάλι στὸ λαό της μ' ἕνα " τυχαῖο γεγονός ". Περνοῦσε ἔξω ἀπὸ τὴν Πόλη ὁ Ἀλέξιος Στρατηγόπουλος νικημένος σὲ μιὰ μάχη, ποὺ εἶχε κάνει στὴ νότια Ἑλλάδα καὶ βρῆκε τὴ Πόλη σχεδὸν ἀφρούρητη. Οἱ κάτοικοι τοῦ ἔδειξαν τὸν τρόπο καὶ τὴν κρυφὴ πύλη, γιὰ νὰ μπεῖ ἀπαρατήρητος στὴν Πόλη. Ἡ ἀντίσταση τῶν λίγων Λατίνων δὲν τὸν ἐμπόδισε νὰ γίνει κύριος τῆς Πόλης. Ὁ Μιχαὴλ Παλαιολόγος, ποὺ εἶχε ἀναρριχηθεῖ στὸ θρόνο τῆς Νίκαιας, ὅταν πίστεψε τελικὰ τὴν εἴδηση, εἶπε στὸ λαὸ πὼς ἡ Θεοτόκος τοὺς ἔκανε αὐτὸ τὸ δῶρο ἀναπάντεχα καὶ ἔτσι μπῆκε θριαμβευτικὰ στὴ Βασιλεύουσα ἀπὸ τὴ χρυσὴ πύλη.
Ἡ πίστη του ὅμως δὲν κράτησε καὶ γρήγορα αὐτὸς ὁ ἰδρυτὴς τῆς δυναστείας καὶ αὐτοκράτωρ πιὰ τῆς Ρωμανίας ἔσπευσε ἀπὸ τὴν πρώτη ὥρα νὰ ἐξασφαλίσει τὴ συμπαράσταση τῶν παπῶν, γιὰ νὰ ματαιώσουν τὰ σχέδια τοῦ Καρόλου τοῦ Ἀνδεγαβικοῦ, ποὺ ἑτοίμαζε μεγάλη ἐκστρατεία γιὰ τὴν ἀνάκτηση τῆς Κων/πολης. Οἱ πάπες τὸ μόνο ποὺ ζητοῦσαν ἦταν ἡ ἐκκλησιαστικὴ καὶ δογματικὴ ὑποταγὴ τῶν Ἀνατολικῶν στὴν παπικὴ ἐξουσία. Ὁ κόσμος ποὺ τὰ μάθαινε ὅλα ἀντιδροῦσε μὲ βδελυγμία σὲ κάθε κίνηση τοῦ Μιχαὴλ καὶ τὸν ἔβριζαν Λατινόφρονα. Αὐτὸς ὅμως δὲν δίσταζε καὶ πολὺ νὰ παραδώσει στοὺς πάπες τὴν ἀλήθεια καὶ τὴν ἐλεύθερη πίστη, ποὺ εἶχαν ἐπικυρώσει μὲ φρικτὰ ἀναθέματα τόσες οἰκουμενικὲς σύνοδοι. Ἀνάμεσα στοὺς Πατέρες ἐκείνων τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων ἦταν καὶ οἱ προκάτοχοι τοῦ θρόνου τῆς Παλαιᾶς Ρώμης.
Ἔτσι ἔστελνε στοὺς πάπες αντιπροσώπους μὲ διαβεβαιώσεις τῆς ὑποταγῆς του, καὶ στὴ Σύνοδο τῆς Λυὼν ( 1274 ) ἔστειλε μεγάλη ἀποστολὴ μὲ τρία πλοῖα, γιὰ νὰ βεβαιώσουν αὐτὴν τὴν ὑποταγή του. Τὸ ἕνα πλοῖο βυθἰστηκε κοντὰ στὸν Ταίναρο · ἦταν αὐτὸ ποὺ ἔφερνε τὰ δῶρα τοῦ Μιχαὴλ στὸν πάπα, σκεύη τῆς ἁγίας τραπέζης μαζὶ μὲ τὸ κάλυμμα ἀπὸ τὴν Ἁγία Σοφία. Οἱ Δυτικοὶ πανηγύρισαν τὴν ὑποταγὴ τῶν Ἀνατολικῶν στὸν πάπα, ἀλλὰ κατάλαβαν ὅτι μόνος ὁ Μιχαὴλ μὲ λίγους καιροσκόπους ἐννοοῦσαν αὐτὴ τὴν ὑποταγή · γι'αὐτὸ ζήτησαν γραπτὲς προσωπικὲς ὑπογραφές. Ὕστερα ἔστειλαν καὶ λεγάτους γιὰ νὰ πάρουν ἔγγραφες γραπτὲς ὁμολογίες, ποὺ ἦταν πάλι λίγες καὶ ἀόριστες.
Ὁ Μιχαὴλ βλέποντας αὐτὴν τὴν παθητικὴ ἀλλὰ συχνὰ καὶ ἐνεργητικὴ ἀντίσταση κλήρου καὶ λαοῦ, δὲν δίστασε νὰ γεμίσει τὶς φυλακὲς καὶ τὶς ἐξορίες μὲ ἀνθενωτικούς, ἄλλους νὰ τυφλώσει κι ἄλλους νὰ ἀπαγχονίσει ὅπως μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὅρους καὶ τὸν ἡγούμενο Εὐθύμιο.
Ὅπως ἡ ἀνάκτηση τῆς Βασιλεύουσας ἔγινε δῶρο τῆς Θεοτόκου, ὅπως διακήρυξε κι ὁ ἴδιος ὁ Μιχαὴλ, ἔτσι καὶ οἱ ἄλλες περιπέτειές του ἔληξαν αἴσια χωρὶς τὴ δική του προσπάθεια, ὅπως ἦταν ἡ σφαγὴ τῶν Γάλλων τοῦ Καρόλου Ἀνδεγαβικοῦ στὴ Σικελία μὲ τὸν περιβόητο Σικελικὸ Ἑσπερινὸ καὶ ἡ καταστροφὴ τοῦ μεγάλου στόλου του, ποὺ ἐτοίμαζε, γιὰ νὰ ἐπιτεθεῖ καὶ νὰ ἀνακτήσει πάλι τὴν Κωνσταντινούπολη. Ἡ ἀντίδραση καὶ ὁ ἀποτροπιασμὸς κλήρου καὶ λαοῦ ἦταν τόσο ἔντονος, ὥστε καὶ ὁ γυιὸς τοῦ Μιχαὴλ καὶ διάδοχός του Ἀνδρόνικος ὁ Β΄ δὲν ἐπέτρεψε νὰ κηδευτεῖ ὁ πατέρας του, ἀλλὰ τὸν ἔθαψαν σὰν ἀσυγχώρητον ἀφορισμένον.
Αὐτὸ τὸ τραγικὸ μάθημα ὅμως δὲν ἐμπόδισε τοὺς διαδόχους τοῦ Ἀνδρονίκου Β΄νὰ συνεχίσουν τὶς πρεσβεῖες πρὸς τοὺς πάπες, τοὺς ἐμφυλίους σπαραγμοὺς καὶ τὰ συνοικέσια μὲ Τούρκους, Λατίνους καὶ Βουλγάρους. Ἡ τραγικὴ κατάληξη ὅλων αὐτῶν τῶν ἀγοραπωλησιῶν τῆς πίστης ἦταν ἡ Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας, ὅπου το 1439-40 ὁλόκληρη ἡ Σύνοδος τῶν Ἀνατολικῶν μαζὶ μὲ τὸν αὐτοκράτορα Ἰωάννη Παλαιολόγο τὸν Η΄ ὑπέγραψαν τὴν πλήρη ἀποδοχὴ τοῦ παπικοῦ δόγματος καὶ δέχτηκαν Λατῖνο καρδινάλιο ἐπιτηρητὴ τοῦ Πατριαρχείου.
Δὲν ὑπέγραψαν ὅμως παρὰ τὶς φοβερὲς πιέσεις λίγοι μὲ κορυφαῖον τὸν Ἐφέσου Μάρκον τὸν Εὐγενικόν. Δὲν ὑπέγραψαν οὔτε ὁ ἀδελφός του Ἰωάννης διάκονος καὶ ἀρχειοφύλαξ τῆς Ἁγίας Σοφίας καθὼς καὶ ὁ Γεώργιος Σχολάριος, ποὺ ὀνομάστηκε κατόπιν Γενάδιος καθὼς καὶ ὁ γραμματέας τῆς Ἀνατολικῆς Συνόδου Γεώργιος Πλήθων, ὁ Σταυρουπόλεως Ἡσαΐας καὶ ὁ ἐπίσκοπος Ἰβηρίας. Αὐτοὶ οἱ μακάριοι ἐλέγχουν τοὺς ὑπογράψαντας καὶ περισσότερον ἀπ' ὅλους ὁ ἅγιος Μάρκος, ποὺ ἦταν καὶ τοποτηρητὴς-ἐκπρόσωπος τῶν ἄλλων Πατριαρχείων καὶ παρὰ τὸ ὅτι ἀποτελοῦν μειοψηφία, ποὺ ἀντιστάθηκε στὶς προτροπὲς καὶ τοῦ Πατριάρχη Ἰωσὴφ καὶ τοῦ αὐτοκράτορα Ἰωάννη, τιμήθηκαν καὶ ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία καὶ ἀπὸ τὸν ἀνώνυμο λαὸ τῆς αὐτοκρατορίας. Οἱ ἄλλοι ὅταν ξαναπάτησαν τὸ πόδι τους στὴ Βασιλεύουσα ὁμολογοῦσαν μετὰ δακρύων στὸν εὐσεβῆ λαὸ " πεπράκαμεν τὴν πίστιν ". Καὶ πράγματι κυριολεκτικῶς ἐπούλησαν τὴν πίστη για 200 φλωρία, ποὺ τοὺς ἐπλήρωσε ὁ πάπας καὶ τὰ μοιράστηκαν.
Αὐτὰ εἶναι λίγα χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα τῆς ἱστορίας τῶν τελευταίων δύο αἰώνων τῆς Βυζαντινῆς ἱστορίας καὶ ἡ ἀναφορά τους δὲν εἶχε σκοπὸ νὰ κατακρίνει τοὺς ἥρωες τῆς Ἱστορίας, ἀλλὰ νὰ δείξει γιατί ἡ χάρις τοῦ Σωτήρος Χριστοῦ καὶ ἡ σκέπη τῆς Θεοτόκου ἄφησαν " ἡ Πόλη νὰ τουρκέψει " ὕστερα ἀπὸ τόσων χρόνων ἀνοχὴν καὶ μακροθυμίαν.
Ἡ κοσμικὴ Ἱστορία γράφει τὰ ἔργα τῶν ἡγεμόνων, τὸν βίον καὶ τὴν πολιτείαν τους αὐτῶν καὶ τῶν οἰκογενειῶν τους, ποὺ τοὺς περιέβαλλαν καὶ τοὺς ἐπηρέαζαν, ὅπως οἱ φράγκισσες γυναῖκες ὁρισμένων, ποὺ πήγαιναν νὰ παντρευτοῦν τοὺς αὐτοκράτορες μὲ ῥητὴ ἐντολὴ νὰ τοὺς μυήσουν στὸν παπισμὸ καὶ στὰ ἤθη τῶν Δυτικῶν. Ἡ Ἱστορία ὅμως ὅλους αὐτοὺς τοὺς βασιλεῖς καὶ αὐτοκράτορες ἐνῷ ἀρχικὰ τοὺς ἀντιμετωπίζει μὲ σεβασμό, δὲν μπορεῖ στὸ τέλος νὰ τοὺς σώσει ἀπὸ τὴν τραγικὴ γελοιοποίηση.
Μποροῦμε ἀλήθεια νὰ ἀπαντήσουμε στὸ ἐρώτημα, πῶς συμβαίνει ἀκριβῶς σ'αὐτὴ τὴν ἐποχὴ, σ'αὐτοὺς εἰδικὰ τοὺς δύο τελευταίους αἰῶνες νὰ ἔχουμε μιὰ καταπληκτικὴ πνευματικὴ ἄνθηση στοὺς χώρους αὐτούς, ποὺ διαδραματίζονταν τόσα τραγικὰ καὶ αἰσχρὰ ἱστορικὰ γεγονότα ; Μέσα στὰ πλαίσια τῶν ἐμφυλίων συρράξεων τῶν Ἀνδρονίκων πάππου καὶ ἐγγονοῦ καὶ τῶν Κατακουζινοῦ καὶ Ἰωάννου ἱστορήθηκαν ναοὶ μὲ τὴν αὐθεντικότερη Βυζαντινὴ τεχνοτροπία, οἰκοδομήθηκαν ναοὶ καὶ κάστρα, ἀναδείχτηκε ὁ ἡσυχασμός, ποὺ ἀποτέλεσε βῆμα τολμηρὸ τῆς Ὀρθόδοξης ἀσκητικῆς καὶ γενικὰ Ὀρθόδοξης Θεολογίας, ἔδρασαν ὁ μέγας Γρηγόριος Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ὁ Παλαμᾶς, ὁ Νικόλαος Καβάσιλας καὶ ἄλλοι ἐκλεκτοὶ πνευματικοὶ ἄνδρες μὲ σοφία καὶ εὐλάβεια.
Αὐτὴ ἡ ἀναντιστοιχία πολιτικῆς, στρατηγικῆς καὶ ἐθνικῆς ἀκόμα κατάστασης, ποὺ ἦταν ὅσο χειρότερη μπορεῖ κανεὶς νὰ φανταστεῖ, ἀναντιστοιχία μὲ τὴν πολιτιστικὴ κατάσταση, μὲ τὴν πιὸ πνευματικὴ ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ δείχνει ὅτι οἱ πολιτικοὶ ἡγέτες εἶναι, ὅπως εἶπε ὁ Κύριός μας, " oἱ δοκοῦντες ἄρχειν τῶν ἐθνῶν ". Ὁ πραγματικὸς ἄρχων εἶναι αὐτὸς, ποὺ βασιλεύει στὶς καρδιὲς τῶν ἀνθρώπων καὶ οἰκοδομεῖ ψυχές, ἐξευγενίζει οἰκογένειες, καταρτίζει διδασκάλους καὶ ποιμένες, βραβεύει ἀρετὲς μὲ πρῶτες τὴν ἀγάπη καὶ τὴν ὑπομονή. Αὐτὴ ὅλη ἡ προκοπὴ γίνεται κάτω ἀπὸ ἀπειλές, ἀναστατώσεις, λεηλασίες καὶ ἐξανδραποδισμοὺς καὶ δὲ καταλύεται ἀπ'αὐτὲς τὶς συμφορές, μάλιστα δὲ εὐνοεῖται καὶ τονώνεται ἡ προκοπὴ ἡ πνευματικὴ μέσα στὶς ἄσχημες καὶ δυσάρεστες συνθῆκες τῆς ζωῆς.
Ἔτσι ἡ ἀβελτερία καὶ ἡ πνευματικὴ ἀναισθησία τῶν ἀρχόντων μας ὁδήγησαν τὴν αὐτοκρατορία στὴν παρακμὴ καὶ στὴν αἰσχύνη τῆς πολιτικῆς ζωῆς. Ἡ πραγματικὴ ὅμως ἱστορία γράφεται μέσα στὶς καρδιὲς τῶν ἀνθρώπων καὶ μὲ τὶς ἀρετές, ποὺ δείχνουν στὴν καθημερινή τους ζωή.
Ἐμεῖς οἱ ἀπόγονοι ἐκείνων τῶν ταλαιπωρημένων, τῶν σφαγμένων καὶ βιασμένων Ἐλλήνων κληρονομήσαμε απ'αὐτοὺς τοὺς πατέρες καὶ ἀπ'αὐτὲς τὶς μητέρες μας μιὰ παράδοση χρυσὴ καὶ ἀξιοζήλευτη. Καὶ φαίνεται πόσο χρυσὴ εἶναι ὅταν τὴν σεβόμαστε καὶ τὴ συνεχίζουμε.
Κανένας πορθητὴς δὲν ἐθριάμβευσε μέσα στὶς γενναῖες καὶ καθαρὲς καρδιές. Ἐνίκησε μιὰν ἀμφίβολη καὶ θνησιμαία νίκη ὁ παπισμὸς ὄχι ὅμως ἐπάνω στὸ λαό μας. Μέχρι τὴν ἡμέρα τῆς ἅλωσης ὁ πιστὸς λαὸς δὲν ἔμπαινε μέσα στὴν οὐνίτικη Ἁγία Σοφία, γιατὶ ἐκεῖ λειτουργοῦσε Λατῖνος. Ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς διακήρυξε ὅτι προτιμᾷ τὴν τούρκικη σκλαβιὰ ἀπὸ τὴ λατινικὴ ἐξουσία. Κι αὐτὸ γιατὶ ἡ λατινικὴ ἐξουσία θἀρχόταν μὲ τὴ θέλησή μας καὶ θὰ μόλυνε τὰ ἱερὰ καὶ τὰ ὅσια τῶν ψυχῶν.
Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἡ Κωνσταντινούπολη ἦταν ( καὶ εἶναι βέβαια ) τὸ σύμβολο τῆς ἐπὶ γῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ κατὰ τὰ ἐγκάρδια τοῦ ἱδρυτοῦ της μεγάλου Κωνσταντίνου. Ἡ πτώση της ἐσήμανε καὶ τὴν πτώση τῆς αὐτοκρατορίας. Δὲν εἶχε γίνει τὸ ἴδιο μὲ τὴν ἅλωση του1204, γιατὶ διασώθηκαν τότε μεγάλα τμήματα ἐλεύθερα καὶ συνέχιζαν τὴν ἱστορία τῆς αὐτοκρατορίας. Τώρα ὅμως μὲ τὴν ἅλωση τοῦ 1453 κατέπεσε κάθε ἐξουσία καὶ κάθε δόξα Βυζαντινή. Πρὶν ἀπὸ τὴ βασιλεύουσα εἶχαν πατηθεῖ καὶ λεηλατηθεῖ ὅλες σχεδὸν οἱ ἐπαρχίες τοῦ κράτους καὶ ὅμως αὐτὸ δὲν ἔκανε τὴν αἴσθηση, ποὺ ἔκανε ἡ ἅλωση τῆς Πόλης. Ἡ Πόλη δηλ. εἶχε γίνει τὸ εἴδωλο τῆς αὐτοκρατορίας καὶ σὰν εἴδωλο ἔπρεπε νὰ πέσει.
Ἔμεινε ὅμως ὄρθια ἡ Ἐκκλησία ! Θὰ πεῖτε, ὄρθια ἀλλὰ ταπεινωμένη, καταματωμένη, μαρτυρική. Ἀλλοίμονο ὅμως γιὰ τὴν Ἐκκλησία ὁποιασδήποτε ἱστορικῆς ἐποχῆς, ποὺ δὲν ἦταν, δὲν εἶναι καὶ δὲν θὰ εἶναι ταπεινωμένη, ματωμένη καὶ μαρτυρική. Γιατὶ τότε δὲν θὰ μοιάζει μὲ τὸν ἀρχηγό της κι ἔτσι δὲν θὰ εἶναι αὐθεντική.
Ἡ Ἐκκλησία ἦταν πολὺ πιὸ αὐθεντική, ὅταν αἱωροῦνταν τὸ λείψανο τοῦ Πατριάρχη Γρηγορίου τοῦ Ε΄στὴν πύλη τοῦ ναοῦ, παρὰ ὅταν ὁ Πατριάρχης Ἰωάννης Καλέκας προσπάθησε καὶ πέτυχε νὰ συμμετάσχει στὴν ἀντιβασιλεία, ἢ ἀκόμα ὅταν ὁ προκάτοχός του Πατριάρχης Ἰωάννης Βέκκος ἀπειλοῦσε μὲ ἀφορισμὸ τοὺς ἀνθενωτικούς.
Χωρὶς συνόδους καὶ πομπώδεις ἐκδηλώσεις τὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας καθάρισε τὸ μίασμα τῶν οὐνιτῶν καὶ ὁ αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος μαρμάρωσε ούνίτης βέβαια, ἀλλὰ το 1821 ξεμαρμάρωσε Ὀρθόδοξος !
Μᾶς διδάσκει ἡ ἱστορία ὅτι καμιὰ ἅλωση δὲν μᾶς ἀπειλεῖ. Εἴδαμε κατακτητὲς στὸν τόπο μας νἄρχονται καὶ νὰ φεύγουν, τὴν πίστη μας ὅμως καὶ τὸ αἴσθημα τῆς εὐτυχίας, ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ταπεινοὶ ἄνθρωποι, νὰ μὴ θίγονται ἢ νὰ θίγονται μόνο στὸ βαθμό ποὺ ἐμεῖς παραδινόμαστε στὰ ἐξωτερικὰ σχήματα τῆς ζωῆς.
Βέβαια συμμετέχουμε στὸν πόνο τῶν θυμάτων τῆς θηριωδίας τῶν Τούρκων, ποὺ λεηλάτησαν τὴν Πόλη, δὲν ζηλεύουμε ὅμως τὴ μοῖρα τῶν Γενουατῶν, ποὺ κατοικοῦσαν στὸν Γαλατὰ καὶ τὴν ἴδια μέρα ποὺ μπῆκε ὁ σουλτάνος στὴν Πόλη, τοῦ ἔστειλαν τὰ κλειδιὰ τῆς δικῆς τους πόλης. Καὶ ἐνῷ πολλοὶ συμπονοῦμε καὶ συμπάσχουμε μὲ τοὺς πατέρες μας τῆς ἅλωσης, κανεὶς μας, πιστεύω, δὲν ζηλεύει τοὺς πορθητές, ποὺ ἅρπαξαν τὰ πλούτη τῆς Πόλης καὶ χόρεψαν χοροὺς πορνικοὺς πάνω στὴν ἁγία τράπεζα τῆς Ἁγίας Σοφίας.
Καὶ ὅσοι ἀπὸ σᾶς, σεβασμιώτατε, ἀδερφοὶ καὶ πατέρες, κυριευτήκατε μαζί μου ἀπὸ ὀδύνη καὶ αἰσχύνη γιὰ τὸ κατάντημα τοῦ Γένους, πρέπει νὰ διαβάσετε συναξάρια νεομαρτύρων τῆς τουρκοκρατίας, γιὰ νὰ αἰσθανθεῖτε ὅτι δὲν ἔπεσε ἡ Πόλη. Ὅταν ὁδηγοῦσαν το 1648 τὸ Μάρκο Κυριακόπουλο στὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου του στὴ Σμύρνη καὶ ἦταν παλληκαράκι δεκαοκτάχρονο, ἐκεῖ ποὺ τὸν ἔσπρωχναν δέρνοντας καὶ σπαθίζοντάς τον, κάποιες γυναῖκες φράγκισσες, ποὺ τὸν εἴδαν ἀπ'τὸ παράθυρό τους ἔκλαιγαν καὶ φώναζαν. Ἔλεος, ἔλεος ! Κι ὁ Μάρκος ποὺ τὶς εἶδε στάθηκε καὶ τὶς μάλωσε. Τί κλαῖτε καλε ; Δὲ βλέπετε ὅτι πηγαίνω στὸν Παράδεισο ;
Αὐτὸ ἦταν τὸ ἦθος τοῦ λαοῦ μας μέσα στὶς θλίψεις καὶ στὶς ἀνέσεις, στὶς νῖκες καὶ στὶς ἁλώσεις.
Καὶ τώρα ἀκόμα, σεβασμιώτατε, πατέρες κι ἀδερφοί, ἐλᾶτε νἀκούσετε καὶ τὴ μεταϊστορία τῆς Βασιλεύουσας. Στὶς μέρες μας πολλοὶ νέοι τῆς Τουρκίας ἀκοῦνε, μαθαίνουν, τραγουδοῦν καὶ χορεύουν ἑλληνικοὺς παραδοσιακοὺς χορούς. Δήμαρχος μιᾶς μεγάλης πόλης ζητάει Ἑλληνες νέους, ποὺ τραγουδοῦν καὶ χορεύουν ἑλληνικοὺς παραδοσιακοὺς χοροὺς, νὰ πᾶνε στὴν πόλη του, νὰ φιλοξενηθοῦν καὶ νὰ διδάξουν στοὺς νέους τραγούδια καὶ χοροὺς. Αὐτὴ τὴν ὥρα ποὺ σᾶς μιλῶ, στὴν Σινασσὸ τῆς Καππαδοκίας Τοῦρκοι ἔχτισαν χριστιανικὸ ναὸ κι ὁ Πατριάρχης μετὰ ἀπὸ πρόσκλησή τους τελεῖ τὰ ἐγκαίνια.
Δὲν μποροῦμε νὰ μετρήσουμε τοὺς Τούρκους, ποὺ ἔρχονατι τὸ Πάσχα στὴν Ἑλλάδα, γιὰ νὰ σηκώσουν τὸν Ἐπιτάφιο. Χιλιάδες Τοῦρκοι κατηχούμενοι ζητοῦν ἱερεῖς νὰ τοὺς βαφτίσουν.
Ὅσοι ἀντέχετε ὅμως τὴν σκληρὴ πραγματικότητα τῆς σύγχρονης ἱστορίας μας, ἀκοῦστε κι ἕνα διάλογο Τούρκου γέροντα μὲ Ἕλληνα στὴν Ἰμβρο.
" Αὐτοὶ οἱ τόποι, παιδί μου, ἦταν δικοί σας. Καὶ πάλι θὰ ξαναγίνουν δικοί σας, γιατὶ ἐμᾶς δὲν μᾶς θέλουν. Δὲν ξέρω ὅμως, ὅταν θὰ ξαναγίνουν δικοί σας, ἂν θὰ εἶστε ἀκόμα Ἕλληνες, γιὰ νὰ τοὺς παραλάβετε. " Αὐτὸ θὰ εἶναι ἅλωση, ἂν ἀφήσουμε νὰ γίνει, ἀδελφοὶ καὶ πατέρες μου · αὐτὴν τὴν ἅλωση φοβοῦμαι ἐγώ.
Ἔτσι ἐθεμελιώθηκε ἡ Ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία τοῦ χριστιανικοῦ ἔθνους. Κι ὅταν ὁ Θεοδόσιος ἐμοίρασε τὸ κράτος στοὺς δυὸ γυιούς του, πίστευε ὅτι τὰ δύο Ρωμαϊκὰ κράτη, τὸ Ἀνατολικὸ και τὸ Δυτικό, θὰ εἶναι ἀδελφάκια κι ὅσο γίνεται πανομοιότυπα τὸ ἕνα τοῦ ἄλλου.
Αὐτὸ τὸ ὅραμα τοῦ Μεγάλου Κων/νου πολλοὶ τὸ χαρακτήρισαν ῥομαντικό, κάτι σὰν οὐτοπία, ἀλλὰ αὐτοὶ εἶχαν μπροστά στὰ μάτια τους ὅλη τὴν ἱστορικὴ διαδρομὴ τῆς Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, αὐτὸ ποὺ δὲν εἶχε ὁ Γενάρχης τῆς Ρωμιοσύνης.
Ἀπὸ τὴν κλασική ἀρχαιότητα ἔστελνε ( καὶ στέλνει ἀκόμα ) μηνύματα ὁ τραγικὸς ποιητὴς Σοφοκλῆς μὲ τὸν Οἰδίποδα Τύραννο, ὅπου μᾶς διδάσκει ὅτι τὸ πραγματικὸ πρόβλημά μας δὲν εἶναι μιὰ εὔρυθμη καὶ ἠθικὴ κοινωνία. Τί νὰ σοῦ κάνει τὸ ἄψογο ἦθος καὶ ἡ τάξη μιᾶς εὔρυθμης κοινωνίας; Τί νὰ σοῦ κάνουν αὐτά, ὅσο ἐπιθυμητὰ κι ἂν εἶναι, ὅταν ὁ θάνατος καταπίνει τὴ ζωή, ὅταν τὰ πάθη κοιμοῦνται καὶ συχνὰ ξυπνοῦνε μέσα στὶς ψυχές μας ; Βέβαια ὁ κόσμος τοῦ Μεγάλου Κων/νου ἤξερε τὰ πάθη του καὶ ἠ θέληση τῶν ἀνθρώπων δὲν ἦταν ὁλόκληρη κερδισμένη ἀπὸ τὸν Θεό, ὅπως θὰ μποροῦσε ὁ ἅγιος νὰ διαπιστώσει κι ἀπὸ τὴν προσωπική του ζωή.
Ἔτσι τὸ ὅραμα παρέμενε καὶ παραμένει ὅραμα, ὅσο ἅγιο κι ἂν εἶναι. Τὸ ὅραμα ὅμως αὐτὸ στερεώθηκε μέσα στὶς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων μὲ τὶς πολλὲς ἐπιτυχίες τους, μὲ τὴν εἰλικρινῆ διάθεση μυριάδων χριστιανῶν, ποὺ μόλις εἶχαν βγεῖ ἀπὸ τὰ βασανιστήρια τῶν εἰδωλολατρῶν.
Εἶναι ἀλήθεια ὅτι αἱρέσεις καὶ σχίσματα ταλαιπώρησαν τὴ Ρωμανία ἀπ'τὰ πρῶτα χρόνια της, ἀλλὰ τὸ ὑψηλὸ ἦθος τῶν Πατέρων, ποὺ οἱ περισσότεροι ἦταν μάρτυρες καὶ ὁμολογητές, ὁδηγοῦσαν τὴν Ἐκκλησία " ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν ".
Ἔτσι ὁ κάθε ἄνθρωπος εἴτε χριστιανὸς εἴτε ὄχι ἐντρυφοῦσε στὸ θρῦλο τῆς Ρωμανίας καὶ μάλιστα στὸ σύμβολό της, τὴν " Κων/νου πόλιν ". Καὶ καθὼς οἱ ψυχές μας ἐπουλώνουν τὶς πληγές τους καὶ τρέφονται κυρίως μὲ θρύλους καὶ σύμβολα, ἡ Κωνσταντινούπολη μὲ τὰ ἰδανικὰ ποὺ συμβόλιζε, ἔγινε τὸ λίκνο ὅπου κοιμῶταν, βλέποντας καλὰ ὄνειρα ὁ κάθε ἄνθρωπος. Ἀκόμα καὶ οἱ γείτονες βάρβαροι ὀνειρεύονταν κάποτε νὰ ἰδοῦν μὲ τὰ μάτια τους αὐτὸ τὸ θαῦμα τῆς ἱστορίας, καὶ μακάρι κάποτε νὰ τὄκαναν δικό τους.
Ζῶντας μέσα στὴν αἴγλη τοῦ θρύλου καὶ στὴν ἴδια τὴ λαμπρὴ πραγματικότητα, εἶναι εὔκολο ὁ ἄνθρωπος νὰ ξεχαστεῖ καὶ νὰ θεωρήσει τὴν πραγματικότητα ὡς βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τῆς γῆς ἐπαρκῆ γιὰ τὴν εὐτυχία του.
Βέβαια τὸ Εὐαγγέλιο προειδοποιοῦσε ὅτι στὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ θἀκούσουν καὶ θὰ ἰδοῦν " ἃ οὖς οὐκ ἤκουσεν καὶ ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε " καὶ ὅτι ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ " οὐκ ἔστι βρῶσις καὶ πόσις " καὶ ἄλλα τέτοια διδακτικά, ἀλλὰ ἡ ζωὴ μὲ τὴν πεῖρα διδάσκει ὅτι μόνον ἡ ἀνάγκη ὁδηγεῖ στὴν ἀλήθεια. Γιὰ τὴν ἀναχαίτιση καὶ τελικὰ τὴν διάψευση αὐτῆς τῆς " ἀλήθειας " δημιουργήθηκε ὁ μοναχισμός. Ὁ μοναχισμὸς στὴν Ἐκκλησία ἦταν μιὰ ἄλλη δόξα-μεγάλη δόξα-γιὰ τὴ βασιλεύουσα. Ἦταν ἡ ἀπόπειρα νὰ φτάσει κανεὶς κοντὰ στὴν ἀλήθεια μὲ αὐτοαναγκασμό.
Ἦρθαν ὅμως οἱ πειρασμοὶ γρήγορα, γιὰ νὰ ταράξουν αὐτὴ τὴν πολιτιστικὴ γαλήνη στὶς ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων. Αὐτοὶ ἦταν οἱ Ἴσαυροι βασιλιάδες, ποὺ τὰ ἔβαλαν μὲ τὶς ἅγιες εἰκόνες. Ἔδειξαν ἕνα πρόσωπο σὰν τοὺς Ρωμαίους αὐτοκράτορες πρὶν τέσσερις αἰῶνες, ποὺ ἐξόντωναν τοὺς Χριστιανούς. Καὶ ἡ είκόνα τοῦ αὐτοκράτορα τοῦ χριστιανικοῦ γένους, ποὺ ἦταν ἀντιπρόσωπος τοῦ Θεοῦ στὴ γῆ καὶ ντυνόταν σὰν Πατριάρχης, πῶς νὰ διασωθεῖ ; Ἔτσι βοήθησε ὁ Θεὸς τοὺς Χριστιανοὺς νὰ ὑποψιαστοῦν πὼς ἡ χριστιανικὴ πολιτεία δὲν εἶναι ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ πάνω στὴ γῆ.
Στὸ ὅνομα τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ ἀντιστάθηκαν οἱ Χριστιανοὶ στοὺς εἰκονομάχους βασιλεῖς μὲ πολλοὺς μάρτυρες καὶ ὁμολογητὲς καὶ νίκησαν τελικά. Καταλαβαίνουμε τώρα ἐμεῖς πόσο ὀδυνηρὸ ἦταν τὸ αἴσθημα, ὅταν διαπίστωναν ὅτι μιὰν ἄλλη βασιλεία ἐκπροσωποῦσαν αὐτοὶ οἱ μάρτυρες, μιὰ βασιλεία ἡ ὁποία " ούκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου ".
Ἡ Ἐκκλησία σ'ὅλη τὴν ἱστορία ἔπαιξε ἕνα σπουδαῖο ῥόλο στὴν ἀποκάλυψη τῆς κορυφαίας καὶ ταπεινὴς ἐλπίδας. Κι ἔπαιξε αὐτὸν τὸν ῥόλο δουλεύοντας ἀνεξάρτητα άπὸ τὶς κοσμικές, πολιτικὲς καὶ στρατιωτικὲς συνθῆκες. Ἀπευθυνόταν σ'ἕνα λαό, ποὺ δὲν ταύτιζε τὰ ὁράματά του μὲ τὰ ὁράματα τῶν ἡγετῶν του, Συντήρησε τὸ ὅραμα τοῦ Μεγάλου Κων/νου ὅσο μποροῦσε καὶ πρόθυμα τὸ διόρθωσε καὶ τὸ συμπλήρωσε μὲ τοὺς μάρτυρες καὶ τὸν μοναχισμό, ποὺ ἦταν καὶ τὰ δύο λαϊκὰ ἀθλήματα,
Ὁ κάθε Χριστιανὸς ἤξερε πὼς μὲ ὁποιαδήποτε κατάσταση τοῦ κράτους, αὐτὸς θἄπρεπε νὰ προσεύχεται, νὰ ἐκκλησιάζεται, νὰ κάνει τὶς ἐλεημοσύνες του, νὰ χτίζει ἐκκλησιὲς καὶ μοναστήρια, νὰ συνθέτει ὕμνους καὶ νὰ ἁγιογραφεῖ τοὺς ἁγίους του · καὶ ἀκόμα νὰ τρέφει μέσα του τὴν ἐπιθυμία νὰ δώσει τοὐλάχιστον ἕνα παιδὶ στὸν κλῆρο. Αὐτὴ ἦταν ἡ σταθερὴ συντεταγμένη τῆς ζωῆς τοῦ λαοῦ, ἄσχετη ἀπὸ τὰ σκαμπανεβάσματα τῆς δημόσιας δράσης τῶν ἀρχόντων του.
Ὁ λαὸς μὲ τὴν ταπείνωσή του δὲν προκαλοῦσε, ἀλλὰ προσπαθοῦσε νὰ μένει ἔξω ἀπὸ τὴ δίνη τῶν δυναστικῶν πολέμων καὶ νὰ ἀνέχεται τὴν ἄγρια φορολόγησή του ἀπὸ κάθε ἰσχυρὸ δικό του ἢ ξένο, Χριστιανὸ ἢ Μουσουλμάνο, Βούλγαρο ἢ Ρωμιό. Κι ὅταν κάποιοι τοῦ ζητοῦσαν περισσότερα ἀπὸ τοὺς φόρους, δηλαδὴ ἠθικὰ ἢ θρησκευτικὰ κουρσεύματα, ἀντιστέκονταν στὸ μέτρο τοῦ δυνατοῦ μὲ δάκρυα καὶ ὑπομονὴ, συντηρῶντας τὴν μακαρία ἐλπίδα στὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ.
Πρέπει νὰ ἰδοῦμε τὴν ἀκμὴ τῆς Αὐτοκρατορίας σὰν μιὰ θριαμβευτικὴ εἴσοδο τῶν ἡγετῶν της στὸ χῶρο τῶν μεγάλων πειρασμῶν, πειρασμῶν ποὺ ἔρριξαν πολλοὺς σὲ ἄθλιες περιπέτειες. Παράλληλα ὅμως ὁ λαὸς καὶ μάλιστα ὅσοι δὲν ἔβοσκαν ἀπὸ τὰ κέρδη τῆς ἐξουσίας, συντηροῦσε ταπεινὰ τὴν πνευματική του ἀγωγὴ καὶ φοβῶταν περισσότερο τὴν ἀμαρτία καὶ τὴν κόλαση παρὰ τὸν Τοῦρκο καὶ τὸ Βούλγαρο ἐπιδρομέα. Γι'αὐτὸ κάποτε ἡ βαριὰ φορολογία τοῦ Μιχαὴλ ἀνάγκασε πολλοὺς νὰ καταφύγουν στοὺς Τούρκους.
Ἐκεῖνα ποὺ σφράγισαν τὴ δημόσια συμπεριφορὰ τῆς δυναστείας τῶν Παλαιολόγων ἦταν α΄) τὸ πρόθυμο ξεπούλημα τῆς Ὀρθόδοξης παράδοσης στοὺς δυτικοὺς γιὰ ἐξασφάλιση στρατηγικῶν πλεονεκτημάτων καὶ β΄) ἡ ἰδιοκτησιακὴ διαχείριση τῆς γῆς καὶ τῶν πληθυσμῶν γιὰ ἐξασφάλιση πλούτου καὶ δόξας.
Καὶ ἡ κατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Ἑνετοὺς τὸ 1204 ἔγινε μὲ προδοσία τοῦ Ἀλεξίου Ἀγγέλου, ποὺ παρακίνησε τοὺς Ἑνετοὺς νὰ κυριέψουν τὴ βασιλεύουσα γιὰ νὰ τὸν ἀποκαταστήσουν στὸν θρόνο νομίζοντας ὅτι τοὺς χρησιμοποιεῖ τοὺς Ἑνετοὺς, ἐνῷ οἱ Ἑνετοὶ χρησιμοποιοῦσαν αὐτόν, ὅπως συνέβαινε πάντα μὲ τοὺς προδότες.
Οἱ βασιλικοὶ γόνοι τὸ 1204 διέφυγαν στὴν περιφέρεια τοῦ κράτους, στὴ Νίκαια, στὴν Τραπεζοῦντα, στὴν Ἤπειρο, Πελοπόννησο, Θεσσαλία, ὅπου ἴδρυσαν καινούργιες δυναστεῖες, τοπικὲς ἡγεμονίες. Τὸ ὄνειρό τους ὅλων ἦταν ἡ ἀνάσταση τοῦ παλιοῦ Ρωμαϊκοῦ κράτους, ὁ καθένας ὅμως πάνω ἀπ'ὅλα ὀνειρευόταν τὸν ἑαυτό του νὰ φορεῖ τὸ στέμμα τοῦ Ἰουστινιανοῦ.
Στὸ μεταξὺ οἱ Τοῦρκοι, οἱ Μογγόλοι, οἱ Βούλγαροι, οἱ Σέρβοι, οἱ Ἀλβανοί, οἱ Γάλλοι καὶ πιὸ πολὺ ἀπ'ὅλους οἱ Ἑνετοὶ καὶ γενικότερα οἱ Λατῖνοι ἁλώνιζαν μέσα στὰ ὅρια τοῦ τέως Ρωμαϊκοῦ κράτους καὶ μέσα σ'αὐτὴ τὴν κατάσταση οἱ βασιλιάδες μας πολεμοῦσαν μεταξύ τους, ἀδέρφια μὲ ἀδέρφια, μὲ πατεράδες, μὲ θείους, μὲ παπποῦδες καὶ γιὰ νὰ τὰ βγάλουν πέρα ἐμίσθωναν μισθοφόρους Τούρκους, Κουμάνους, Λατίνους καὶ ἄλλους.
Οἱ Τοῦρκοι ἐπάτησαν τὸ πόδι τους σὲ πολλὰ μέρη τῆς Ρωμανίας ὡς μισθοφόροι τῶν χριστιανῶν ἡγεμόνων, ποὺ πολεμοῦσαν μὲ συγγενεῖς τους. Ἄρα αὐτό, ποὺ ἤξεραν ἀπὸ παλιὰ ὡς πατρίδα γῆ, τώρα ἔγινε κτῆμα καὶ φέουδο καὶ πολλὲς περιοχὲς τῆς Ἑλλάδας δίνονταν ὡς προῖκα σὲ χριστιανὲς πριγκηποποῦλες, ποὺ παντρεύονταν Λατίνους, Γάλλους, Βούλγαρους καὶ Τούρκους κατακτητές.
Ἐκεῖνο ποὺ κόστιζε περισσότερο στὸ λαὸ ἦταν τὸ προσκύνημα τῶν αὐτοκρατόρων στὴν παπικὴ πνευματικὴ ἐξουσία, ἡ προδοσία τῆς Ὀρθόδοξης πίστης μὲ τὸ πρόσχημα τῆς ἐξαγορᾶς μ'αὐτὸν τὸν τρόπο τῆς βοήθειας, ποὺ θὰ μᾶς ἔδιναν γιὰ ἀντάλλαγμα οἱ δυτικοὶ γιὰ τὴν ἀλλαξοπιστία μας.
Ἡ Κων/πολη ἔμεινε στὰ χέρια τῶν Ἑνετῶν 57 χρόνια. Ὑπέστη ἀγριότατη λεηλασία, ποὺ δὲν περιγράφεται. Ἀκόμα τὰ μνημεῖα τῆς Πόλης ποὺ ἄρπαξαν οἱ " Σταυροφόροι " στολίζουν τοὺς ναοὺς τῆς Δύσης. Ἔκλαψε ὁ ὀρθόδοξος λαὸς τὴν καταπάτηση καὶ τὴν ἀτίμωση τῶν ἱερῶν του. Κι ἐνῷ ὅλοι ἦταν ἀπελπισμένοι πὼς θ'ἀξιωθοῦν κάποτε νὰ ξανακάνουν τὴν Πόλη τῆς Θεοτόκου βασιλεύουσα τῆς Ρωμανίας, ὁ Θεὸς τὴν ἐχάρισε πάλι στὸ λαό της μ' ἕνα " τυχαῖο γεγονός ". Περνοῦσε ἔξω ἀπὸ τὴν Πόλη ὁ Ἀλέξιος Στρατηγόπουλος νικημένος σὲ μιὰ μάχη, ποὺ εἶχε κάνει στὴ νότια Ἑλλάδα καὶ βρῆκε τὴ Πόλη σχεδὸν ἀφρούρητη. Οἱ κάτοικοι τοῦ ἔδειξαν τὸν τρόπο καὶ τὴν κρυφὴ πύλη, γιὰ νὰ μπεῖ ἀπαρατήρητος στὴν Πόλη. Ἡ ἀντίσταση τῶν λίγων Λατίνων δὲν τὸν ἐμπόδισε νὰ γίνει κύριος τῆς Πόλης. Ὁ Μιχαὴλ Παλαιολόγος, ποὺ εἶχε ἀναρριχηθεῖ στὸ θρόνο τῆς Νίκαιας, ὅταν πίστεψε τελικὰ τὴν εἴδηση, εἶπε στὸ λαὸ πὼς ἡ Θεοτόκος τοὺς ἔκανε αὐτὸ τὸ δῶρο ἀναπάντεχα καὶ ἔτσι μπῆκε θριαμβευτικὰ στὴ Βασιλεύουσα ἀπὸ τὴ χρυσὴ πύλη.
Ἡ πίστη του ὅμως δὲν κράτησε καὶ γρήγορα αὐτὸς ὁ ἰδρυτὴς τῆς δυναστείας καὶ αὐτοκράτωρ πιὰ τῆς Ρωμανίας ἔσπευσε ἀπὸ τὴν πρώτη ὥρα νὰ ἐξασφαλίσει τὴ συμπαράσταση τῶν παπῶν, γιὰ νὰ ματαιώσουν τὰ σχέδια τοῦ Καρόλου τοῦ Ἀνδεγαβικοῦ, ποὺ ἑτοίμαζε μεγάλη ἐκστρατεία γιὰ τὴν ἀνάκτηση τῆς Κων/πολης. Οἱ πάπες τὸ μόνο ποὺ ζητοῦσαν ἦταν ἡ ἐκκλησιαστικὴ καὶ δογματικὴ ὑποταγὴ τῶν Ἀνατολικῶν στὴν παπικὴ ἐξουσία. Ὁ κόσμος ποὺ τὰ μάθαινε ὅλα ἀντιδροῦσε μὲ βδελυγμία σὲ κάθε κίνηση τοῦ Μιχαὴλ καὶ τὸν ἔβριζαν Λατινόφρονα. Αὐτὸς ὅμως δὲν δίσταζε καὶ πολὺ νὰ παραδώσει στοὺς πάπες τὴν ἀλήθεια καὶ τὴν ἐλεύθερη πίστη, ποὺ εἶχαν ἐπικυρώσει μὲ φρικτὰ ἀναθέματα τόσες οἰκουμενικὲς σύνοδοι. Ἀνάμεσα στοὺς Πατέρες ἐκείνων τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων ἦταν καὶ οἱ προκάτοχοι τοῦ θρόνου τῆς Παλαιᾶς Ρώμης.
Ἔτσι ἔστελνε στοὺς πάπες αντιπροσώπους μὲ διαβεβαιώσεις τῆς ὑποταγῆς του, καὶ στὴ Σύνοδο τῆς Λυὼν ( 1274 ) ἔστειλε μεγάλη ἀποστολὴ μὲ τρία πλοῖα, γιὰ νὰ βεβαιώσουν αὐτὴν τὴν ὑποταγή του. Τὸ ἕνα πλοῖο βυθἰστηκε κοντὰ στὸν Ταίναρο · ἦταν αὐτὸ ποὺ ἔφερνε τὰ δῶρα τοῦ Μιχαὴλ στὸν πάπα, σκεύη τῆς ἁγίας τραπέζης μαζὶ μὲ τὸ κάλυμμα ἀπὸ τὴν Ἁγία Σοφία. Οἱ Δυτικοὶ πανηγύρισαν τὴν ὑποταγὴ τῶν Ἀνατολικῶν στὸν πάπα, ἀλλὰ κατάλαβαν ὅτι μόνος ὁ Μιχαὴλ μὲ λίγους καιροσκόπους ἐννοοῦσαν αὐτὴ τὴν ὑποταγή · γι'αὐτὸ ζήτησαν γραπτὲς προσωπικὲς ὑπογραφές. Ὕστερα ἔστειλαν καὶ λεγάτους γιὰ νὰ πάρουν ἔγγραφες γραπτὲς ὁμολογίες, ποὺ ἦταν πάλι λίγες καὶ ἀόριστες.
Ὁ Μιχαὴλ βλέποντας αὐτὴν τὴν παθητικὴ ἀλλὰ συχνὰ καὶ ἐνεργητικὴ ἀντίσταση κλήρου καὶ λαοῦ, δὲν δίστασε νὰ γεμίσει τὶς φυλακὲς καὶ τὶς ἐξορίες μὲ ἀνθενωτικούς, ἄλλους νὰ τυφλώσει κι ἄλλους νὰ ἀπαγχονίσει ὅπως μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὅρους καὶ τὸν ἡγούμενο Εὐθύμιο.
Ὅπως ἡ ἀνάκτηση τῆς Βασιλεύουσας ἔγινε δῶρο τῆς Θεοτόκου, ὅπως διακήρυξε κι ὁ ἴδιος ὁ Μιχαὴλ, ἔτσι καὶ οἱ ἄλλες περιπέτειές του ἔληξαν αἴσια χωρὶς τὴ δική του προσπάθεια, ὅπως ἦταν ἡ σφαγὴ τῶν Γάλλων τοῦ Καρόλου Ἀνδεγαβικοῦ στὴ Σικελία μὲ τὸν περιβόητο Σικελικὸ Ἑσπερινὸ καὶ ἡ καταστροφὴ τοῦ μεγάλου στόλου του, ποὺ ἐτοίμαζε, γιὰ νὰ ἐπιτεθεῖ καὶ νὰ ἀνακτήσει πάλι τὴν Κωνσταντινούπολη. Ἡ ἀντίδραση καὶ ὁ ἀποτροπιασμὸς κλήρου καὶ λαοῦ ἦταν τόσο ἔντονος, ὥστε καὶ ὁ γυιὸς τοῦ Μιχαὴλ καὶ διάδοχός του Ἀνδρόνικος ὁ Β΄ δὲν ἐπέτρεψε νὰ κηδευτεῖ ὁ πατέρας του, ἀλλὰ τὸν ἔθαψαν σὰν ἀσυγχώρητον ἀφορισμένον.
Αὐτὸ τὸ τραγικὸ μάθημα ὅμως δὲν ἐμπόδισε τοὺς διαδόχους τοῦ Ἀνδρονίκου Β΄νὰ συνεχίσουν τὶς πρεσβεῖες πρὸς τοὺς πάπες, τοὺς ἐμφυλίους σπαραγμοὺς καὶ τὰ συνοικέσια μὲ Τούρκους, Λατίνους καὶ Βουλγάρους. Ἡ τραγικὴ κατάληξη ὅλων αὐτῶν τῶν ἀγοραπωλησιῶν τῆς πίστης ἦταν ἡ Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας, ὅπου το 1439-40 ὁλόκληρη ἡ Σύνοδος τῶν Ἀνατολικῶν μαζὶ μὲ τὸν αὐτοκράτορα Ἰωάννη Παλαιολόγο τὸν Η΄ ὑπέγραψαν τὴν πλήρη ἀποδοχὴ τοῦ παπικοῦ δόγματος καὶ δέχτηκαν Λατῖνο καρδινάλιο ἐπιτηρητὴ τοῦ Πατριαρχείου.
Δὲν ὑπέγραψαν ὅμως παρὰ τὶς φοβερὲς πιέσεις λίγοι μὲ κορυφαῖον τὸν Ἐφέσου Μάρκον τὸν Εὐγενικόν. Δὲν ὑπέγραψαν οὔτε ὁ ἀδελφός του Ἰωάννης διάκονος καὶ ἀρχειοφύλαξ τῆς Ἁγίας Σοφίας καθὼς καὶ ὁ Γεώργιος Σχολάριος, ποὺ ὀνομάστηκε κατόπιν Γενάδιος καθὼς καὶ ὁ γραμματέας τῆς Ἀνατολικῆς Συνόδου Γεώργιος Πλήθων, ὁ Σταυρουπόλεως Ἡσαΐας καὶ ὁ ἐπίσκοπος Ἰβηρίας. Αὐτοὶ οἱ μακάριοι ἐλέγχουν τοὺς ὑπογράψαντας καὶ περισσότερον ἀπ' ὅλους ὁ ἅγιος Μάρκος, ποὺ ἦταν καὶ τοποτηρητὴς-ἐκπρόσωπος τῶν ἄλλων Πατριαρχείων καὶ παρὰ τὸ ὅτι ἀποτελοῦν μειοψηφία, ποὺ ἀντιστάθηκε στὶς προτροπὲς καὶ τοῦ Πατριάρχη Ἰωσὴφ καὶ τοῦ αὐτοκράτορα Ἰωάννη, τιμήθηκαν καὶ ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία καὶ ἀπὸ τὸν ἀνώνυμο λαὸ τῆς αὐτοκρατορίας. Οἱ ἄλλοι ὅταν ξαναπάτησαν τὸ πόδι τους στὴ Βασιλεύουσα ὁμολογοῦσαν μετὰ δακρύων στὸν εὐσεβῆ λαὸ " πεπράκαμεν τὴν πίστιν ". Καὶ πράγματι κυριολεκτικῶς ἐπούλησαν τὴν πίστη για 200 φλωρία, ποὺ τοὺς ἐπλήρωσε ὁ πάπας καὶ τὰ μοιράστηκαν.
Αὐτὰ εἶναι λίγα χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα τῆς ἱστορίας τῶν τελευταίων δύο αἰώνων τῆς Βυζαντινῆς ἱστορίας καὶ ἡ ἀναφορά τους δὲν εἶχε σκοπὸ νὰ κατακρίνει τοὺς ἥρωες τῆς Ἱστορίας, ἀλλὰ νὰ δείξει γιατί ἡ χάρις τοῦ Σωτήρος Χριστοῦ καὶ ἡ σκέπη τῆς Θεοτόκου ἄφησαν " ἡ Πόλη νὰ τουρκέψει " ὕστερα ἀπὸ τόσων χρόνων ἀνοχὴν καὶ μακροθυμίαν.
Ἡ κοσμικὴ Ἱστορία γράφει τὰ ἔργα τῶν ἡγεμόνων, τὸν βίον καὶ τὴν πολιτείαν τους αὐτῶν καὶ τῶν οἰκογενειῶν τους, ποὺ τοὺς περιέβαλλαν καὶ τοὺς ἐπηρέαζαν, ὅπως οἱ φράγκισσες γυναῖκες ὁρισμένων, ποὺ πήγαιναν νὰ παντρευτοῦν τοὺς αὐτοκράτορες μὲ ῥητὴ ἐντολὴ νὰ τοὺς μυήσουν στὸν παπισμὸ καὶ στὰ ἤθη τῶν Δυτικῶν. Ἡ Ἱστορία ὅμως ὅλους αὐτοὺς τοὺς βασιλεῖς καὶ αὐτοκράτορες ἐνῷ ἀρχικὰ τοὺς ἀντιμετωπίζει μὲ σεβασμό, δὲν μπορεῖ στὸ τέλος νὰ τοὺς σώσει ἀπὸ τὴν τραγικὴ γελοιοποίηση.
Μποροῦμε ἀλήθεια νὰ ἀπαντήσουμε στὸ ἐρώτημα, πῶς συμβαίνει ἀκριβῶς σ'αὐτὴ τὴν ἐποχὴ, σ'αὐτοὺς εἰδικὰ τοὺς δύο τελευταίους αἰῶνες νὰ ἔχουμε μιὰ καταπληκτικὴ πνευματικὴ ἄνθηση στοὺς χώρους αὐτούς, ποὺ διαδραματίζονταν τόσα τραγικὰ καὶ αἰσχρὰ ἱστορικὰ γεγονότα ; Μέσα στὰ πλαίσια τῶν ἐμφυλίων συρράξεων τῶν Ἀνδρονίκων πάππου καὶ ἐγγονοῦ καὶ τῶν Κατακουζινοῦ καὶ Ἰωάννου ἱστορήθηκαν ναοὶ μὲ τὴν αὐθεντικότερη Βυζαντινὴ τεχνοτροπία, οἰκοδομήθηκαν ναοὶ καὶ κάστρα, ἀναδείχτηκε ὁ ἡσυχασμός, ποὺ ἀποτέλεσε βῆμα τολμηρὸ τῆς Ὀρθόδοξης ἀσκητικῆς καὶ γενικὰ Ὀρθόδοξης Θεολογίας, ἔδρασαν ὁ μέγας Γρηγόριος Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ὁ Παλαμᾶς, ὁ Νικόλαος Καβάσιλας καὶ ἄλλοι ἐκλεκτοὶ πνευματικοὶ ἄνδρες μὲ σοφία καὶ εὐλάβεια.
Αὐτὴ ἡ ἀναντιστοιχία πολιτικῆς, στρατηγικῆς καὶ ἐθνικῆς ἀκόμα κατάστασης, ποὺ ἦταν ὅσο χειρότερη μπορεῖ κανεὶς νὰ φανταστεῖ, ἀναντιστοιχία μὲ τὴν πολιτιστικὴ κατάσταση, μὲ τὴν πιὸ πνευματικὴ ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ δείχνει ὅτι οἱ πολιτικοὶ ἡγέτες εἶναι, ὅπως εἶπε ὁ Κύριός μας, " oἱ δοκοῦντες ἄρχειν τῶν ἐθνῶν ". Ὁ πραγματικὸς ἄρχων εἶναι αὐτὸς, ποὺ βασιλεύει στὶς καρδιὲς τῶν ἀνθρώπων καὶ οἰκοδομεῖ ψυχές, ἐξευγενίζει οἰκογένειες, καταρτίζει διδασκάλους καὶ ποιμένες, βραβεύει ἀρετὲς μὲ πρῶτες τὴν ἀγάπη καὶ τὴν ὑπομονή. Αὐτὴ ὅλη ἡ προκοπὴ γίνεται κάτω ἀπὸ ἀπειλές, ἀναστατώσεις, λεηλασίες καὶ ἐξανδραποδισμοὺς καὶ δὲ καταλύεται ἀπ'αὐτὲς τὶς συμφορές, μάλιστα δὲ εὐνοεῖται καὶ τονώνεται ἡ προκοπὴ ἡ πνευματικὴ μέσα στὶς ἄσχημες καὶ δυσάρεστες συνθῆκες τῆς ζωῆς.
Ἔτσι ἡ ἀβελτερία καὶ ἡ πνευματικὴ ἀναισθησία τῶν ἀρχόντων μας ὁδήγησαν τὴν αὐτοκρατορία στὴν παρακμὴ καὶ στὴν αἰσχύνη τῆς πολιτικῆς ζωῆς. Ἡ πραγματικὴ ὅμως ἱστορία γράφεται μέσα στὶς καρδιὲς τῶν ἀνθρώπων καὶ μὲ τὶς ἀρετές, ποὺ δείχνουν στὴν καθημερινή τους ζωή.
Ἐμεῖς οἱ ἀπόγονοι ἐκείνων τῶν ταλαιπωρημένων, τῶν σφαγμένων καὶ βιασμένων Ἐλλήνων κληρονομήσαμε απ'αὐτοὺς τοὺς πατέρες καὶ ἀπ'αὐτὲς τὶς μητέρες μας μιὰ παράδοση χρυσὴ καὶ ἀξιοζήλευτη. Καὶ φαίνεται πόσο χρυσὴ εἶναι ὅταν τὴν σεβόμαστε καὶ τὴ συνεχίζουμε.
Κανένας πορθητὴς δὲν ἐθριάμβευσε μέσα στὶς γενναῖες καὶ καθαρὲς καρδιές. Ἐνίκησε μιὰν ἀμφίβολη καὶ θνησιμαία νίκη ὁ παπισμὸς ὄχι ὅμως ἐπάνω στὸ λαό μας. Μέχρι τὴν ἡμέρα τῆς ἅλωσης ὁ πιστὸς λαὸς δὲν ἔμπαινε μέσα στὴν οὐνίτικη Ἁγία Σοφία, γιατὶ ἐκεῖ λειτουργοῦσε Λατῖνος. Ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς διακήρυξε ὅτι προτιμᾷ τὴν τούρκικη σκλαβιὰ ἀπὸ τὴ λατινικὴ ἐξουσία. Κι αὐτὸ γιατὶ ἡ λατινικὴ ἐξουσία θἀρχόταν μὲ τὴ θέλησή μας καὶ θὰ μόλυνε τὰ ἱερὰ καὶ τὰ ὅσια τῶν ψυχῶν.
Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἡ Κωνσταντινούπολη ἦταν ( καὶ εἶναι βέβαια ) τὸ σύμβολο τῆς ἐπὶ γῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ κατὰ τὰ ἐγκάρδια τοῦ ἱδρυτοῦ της μεγάλου Κωνσταντίνου. Ἡ πτώση της ἐσήμανε καὶ τὴν πτώση τῆς αὐτοκρατορίας. Δὲν εἶχε γίνει τὸ ἴδιο μὲ τὴν ἅλωση του1204, γιατὶ διασώθηκαν τότε μεγάλα τμήματα ἐλεύθερα καὶ συνέχιζαν τὴν ἱστορία τῆς αὐτοκρατορίας. Τώρα ὅμως μὲ τὴν ἅλωση τοῦ 1453 κατέπεσε κάθε ἐξουσία καὶ κάθε δόξα Βυζαντινή. Πρὶν ἀπὸ τὴ βασιλεύουσα εἶχαν πατηθεῖ καὶ λεηλατηθεῖ ὅλες σχεδὸν οἱ ἐπαρχίες τοῦ κράτους καὶ ὅμως αὐτὸ δὲν ἔκανε τὴν αἴσθηση, ποὺ ἔκανε ἡ ἅλωση τῆς Πόλης. Ἡ Πόλη δηλ. εἶχε γίνει τὸ εἴδωλο τῆς αὐτοκρατορίας καὶ σὰν εἴδωλο ἔπρεπε νὰ πέσει.
Ἔμεινε ὅμως ὄρθια ἡ Ἐκκλησία ! Θὰ πεῖτε, ὄρθια ἀλλὰ ταπεινωμένη, καταματωμένη, μαρτυρική. Ἀλλοίμονο ὅμως γιὰ τὴν Ἐκκλησία ὁποιασδήποτε ἱστορικῆς ἐποχῆς, ποὺ δὲν ἦταν, δὲν εἶναι καὶ δὲν θὰ εἶναι ταπεινωμένη, ματωμένη καὶ μαρτυρική. Γιατὶ τότε δὲν θὰ μοιάζει μὲ τὸν ἀρχηγό της κι ἔτσι δὲν θὰ εἶναι αὐθεντική.
Ἡ Ἐκκλησία ἦταν πολὺ πιὸ αὐθεντική, ὅταν αἱωροῦνταν τὸ λείψανο τοῦ Πατριάρχη Γρηγορίου τοῦ Ε΄στὴν πύλη τοῦ ναοῦ, παρὰ ὅταν ὁ Πατριάρχης Ἰωάννης Καλέκας προσπάθησε καὶ πέτυχε νὰ συμμετάσχει στὴν ἀντιβασιλεία, ἢ ἀκόμα ὅταν ὁ προκάτοχός του Πατριάρχης Ἰωάννης Βέκκος ἀπειλοῦσε μὲ ἀφορισμὸ τοὺς ἀνθενωτικούς.
Χωρὶς συνόδους καὶ πομπώδεις ἐκδηλώσεις τὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας καθάρισε τὸ μίασμα τῶν οὐνιτῶν καὶ ὁ αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος μαρμάρωσε ούνίτης βέβαια, ἀλλὰ το 1821 ξεμαρμάρωσε Ὀρθόδοξος !
Μᾶς διδάσκει ἡ ἱστορία ὅτι καμιὰ ἅλωση δὲν μᾶς ἀπειλεῖ. Εἴδαμε κατακτητὲς στὸν τόπο μας νἄρχονται καὶ νὰ φεύγουν, τὴν πίστη μας ὅμως καὶ τὸ αἴσθημα τῆς εὐτυχίας, ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ταπεινοὶ ἄνθρωποι, νὰ μὴ θίγονται ἢ νὰ θίγονται μόνο στὸ βαθμό ποὺ ἐμεῖς παραδινόμαστε στὰ ἐξωτερικὰ σχήματα τῆς ζωῆς.
Βέβαια συμμετέχουμε στὸν πόνο τῶν θυμάτων τῆς θηριωδίας τῶν Τούρκων, ποὺ λεηλάτησαν τὴν Πόλη, δὲν ζηλεύουμε ὅμως τὴ μοῖρα τῶν Γενουατῶν, ποὺ κατοικοῦσαν στὸν Γαλατὰ καὶ τὴν ἴδια μέρα ποὺ μπῆκε ὁ σουλτάνος στὴν Πόλη, τοῦ ἔστειλαν τὰ κλειδιὰ τῆς δικῆς τους πόλης. Καὶ ἐνῷ πολλοὶ συμπονοῦμε καὶ συμπάσχουμε μὲ τοὺς πατέρες μας τῆς ἅλωσης, κανεὶς μας, πιστεύω, δὲν ζηλεύει τοὺς πορθητές, ποὺ ἅρπαξαν τὰ πλούτη τῆς Πόλης καὶ χόρεψαν χοροὺς πορνικοὺς πάνω στὴν ἁγία τράπεζα τῆς Ἁγίας Σοφίας.
Καὶ ὅσοι ἀπὸ σᾶς, σεβασμιώτατε, ἀδερφοὶ καὶ πατέρες, κυριευτήκατε μαζί μου ἀπὸ ὀδύνη καὶ αἰσχύνη γιὰ τὸ κατάντημα τοῦ Γένους, πρέπει νὰ διαβάσετε συναξάρια νεομαρτύρων τῆς τουρκοκρατίας, γιὰ νὰ αἰσθανθεῖτε ὅτι δὲν ἔπεσε ἡ Πόλη. Ὅταν ὁδηγοῦσαν το 1648 τὸ Μάρκο Κυριακόπουλο στὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου του στὴ Σμύρνη καὶ ἦταν παλληκαράκι δεκαοκτάχρονο, ἐκεῖ ποὺ τὸν ἔσπρωχναν δέρνοντας καὶ σπαθίζοντάς τον, κάποιες γυναῖκες φράγκισσες, ποὺ τὸν εἴδαν ἀπ'τὸ παράθυρό τους ἔκλαιγαν καὶ φώναζαν. Ἔλεος, ἔλεος ! Κι ὁ Μάρκος ποὺ τὶς εἶδε στάθηκε καὶ τὶς μάλωσε. Τί κλαῖτε καλε ; Δὲ βλέπετε ὅτι πηγαίνω στὸν Παράδεισο ;
Αὐτὸ ἦταν τὸ ἦθος τοῦ λαοῦ μας μέσα στὶς θλίψεις καὶ στὶς ἀνέσεις, στὶς νῖκες καὶ στὶς ἁλώσεις.
Καὶ τώρα ἀκόμα, σεβασμιώτατε, πατέρες κι ἀδερφοί, ἐλᾶτε νἀκούσετε καὶ τὴ μεταϊστορία τῆς Βασιλεύουσας. Στὶς μέρες μας πολλοὶ νέοι τῆς Τουρκίας ἀκοῦνε, μαθαίνουν, τραγουδοῦν καὶ χορεύουν ἑλληνικοὺς παραδοσιακοὺς χορούς. Δήμαρχος μιᾶς μεγάλης πόλης ζητάει Ἑλληνες νέους, ποὺ τραγουδοῦν καὶ χορεύουν ἑλληνικοὺς παραδοσιακοὺς χοροὺς, νὰ πᾶνε στὴν πόλη του, νὰ φιλοξενηθοῦν καὶ νὰ διδάξουν στοὺς νέους τραγούδια καὶ χοροὺς. Αὐτὴ τὴν ὥρα ποὺ σᾶς μιλῶ, στὴν Σινασσὸ τῆς Καππαδοκίας Τοῦρκοι ἔχτισαν χριστιανικὸ ναὸ κι ὁ Πατριάρχης μετὰ ἀπὸ πρόσκλησή τους τελεῖ τὰ ἐγκαίνια.
Δὲν μποροῦμε νὰ μετρήσουμε τοὺς Τούρκους, ποὺ ἔρχονατι τὸ Πάσχα στὴν Ἑλλάδα, γιὰ νὰ σηκώσουν τὸν Ἐπιτάφιο. Χιλιάδες Τοῦρκοι κατηχούμενοι ζητοῦν ἱερεῖς νὰ τοὺς βαφτίσουν.
Ὅσοι ἀντέχετε ὅμως τὴν σκληρὴ πραγματικότητα τῆς σύγχρονης ἱστορίας μας, ἀκοῦστε κι ἕνα διάλογο Τούρκου γέροντα μὲ Ἕλληνα στὴν Ἰμβρο.
" Αὐτοὶ οἱ τόποι, παιδί μου, ἦταν δικοί σας. Καὶ πάλι θὰ ξαναγίνουν δικοί σας, γιατὶ ἐμᾶς δὲν μᾶς θέλουν. Δὲν ξέρω ὅμως, ὅταν θὰ ξαναγίνουν δικοί σας, ἂν θὰ εἶστε ἀκόμα Ἕλληνες, γιὰ νὰ τοὺς παραλάβετε. " Αὐτὸ θὰ εἶναι ἅλωση, ἂν ἀφήσουμε νὰ γίνει, ἀδελφοὶ καὶ πατέρες μου · αὐτὴν τὴν ἅλωση φοβοῦμαι ἐγώ.
