Της Χρύσας Νάνου (ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ)
Μονές, σκήτες, κελιά, πύργοι κι ασκηταριά με φυσικό φόντο τις κατάφυτες πλαγιές, τα βράχια, τη θάλασσα. Η αρχιτεκτονική του Αγίου Ορους συμπυκνώνει μία ιστορική διαδρομή 1.000 και πλέον ετών, στην οποία διασταυρώνονται βυζαντινές, οθωμανικές, μπαρόκ και νεοκλασικίζουσες επιρροές, συνθέτοντας ένα θαυμαστό πολύμορφο σύνολο, μοναδικό παγκοσμίως, σε έναν τόπο με ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα και μεγάλη ακτινοβολία σε έναν πολύ ευρύτερο γεωγραφικό χώρο.Το «θαύμα» αυτό διερευνούν αυτές τις μέρες στη Θεσσαλονίκη μία έκθεση και ένα επιστημονικό συνέδριο, που διοργανώνονται από την Αγιορειτική Εστία Θεσσαλονίκης και τη 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, στο πλαίσιο των 45ων «Δημητρίων», με την υποστήριξη του Μουσείου Μπενάκη, του ΤΕΕ/ΤΚΜ και της Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Την ευθύνη της οργάνωσης και του συντονισμού είχαν ο προϊστάμενος της 10ης ΕΒΑ, Ιωάννης Ταβλάκης, και ο ειδικός σύμβουλος της Αγιορειτικής Εστίας, Δημήτριος Σαλπιστής, ενώ πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής είναι ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ Χαράλαμπος Μπούρας.
Το συνέδριο έχει τίτλο «Η Αρχιτεκτονική του Αγίου Ορους, Ιστορία και Ερευνα». Θέμα του είναι η έρευνα για την ιστορία της αρχιτεκτονικής που αναπτύχθηκε στη χερσόνησο του Αθω από την αρχαιότητα ώς τα μέσα του 20ού αιώνα και η αρχιτεκτονική των αγιορειτικών μετοχίων. Πρόκειται για το πρώτο συνέδριο που διοργανώνεται ειδικά για την αρχιτεκτονική του Αγίου Ορους ως συνολικό φαινόμενο που αναπτύχθηκε με ποικίλες επιρροές και είχε μεγάλη ακτινοβολία στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της καθ’ ημάς Ανατολής. Τα αθωνικά μνημεία έχουν ώς τώρα διερευνηθεί άνισα και αποσπασματικά, ενώ στη σύγχρονη εποχή δέχονται εκτεταμένες επεμβάσεις, που μπορούν να δώσουν τη δυνατότητα να αποκαλυφθούν και να τεθούν στη διάθεση της επιστημονικής έρευνας σημαντικά στοιχεία για την ταυτότητά τους.
Οι εργασίες του συνεδρίου ολοκληρώνονται σήμερα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη (Εθνικής Αμύνης 27). Το πρόγραμμα των εισηγήσεων αρχίζει στις 11.00 και κλείνει στις 14.00 με συζήτηση και συμπεράσματα.
Υψηλής ποιότητας αρχιτεκτονική
Στις ιδιαιτερότητες της αγιορείτικης αρχιτεκτονικής, που την κάνουν μοναδική, στέκεται ο επίκουρος καθηγητής Μεσαιωνικής και Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών Σταύρος Μαμαλούκος, που συμμετέχει με εισήγηση στο συνέδριο. Οπως λέει, στα κτίσματα του Αθω που διασώζονται ώς σήμερα ξετυλίγεται «μία συνεχής ιστορική παρουσία 1.000 ετών, από το 960, όταν ιδρύθηκε η Μονή Μεγίστης Λαύρας. Πρόκειται για μία συνεχή παραγωγή υψηλής ποιότητας αρχιτεκτονικής, από την οποία έφτασε ώς τις μέρες μας ένας μεγάλος αριθμός κτιρίων. Καθώς στο Αγιον Ορος υπήρχαν χρήματα πάντα, αλλά και οι απαιτήσεις ήταν υψηλές, μπορούμε να καταλάβουμε ότι έβγαζαν ό,τι καλύτερο μπορούσε να παραχθεί στην Ελλάδα».
Ιδιαίτερη σημασία στη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής στο Αγιον Ορος έπαιξε το φυσικό τοπίο. «Πρόκειται για ένα εξαιρετικό τοπίο, που τουλάχιστον ώς τις δεκαετίες του '70 και του '80 ήταν σχεδόν απείραχτο. Αυτό δεν ισχύει πια δυστυχώς, με τις διανοίξεις δρόμων έγιναν πολλές ζημιές. Ακόμη κι έτσι η φύση παραμένει εντυπωσιακή, με τα βουνά, τα βράχια, ένα μοναδικό τοπίο που πλαισιώνει την αρχιτεκτονική, ενώ και η αρχιτεκτονική εντάσσεται σ' αυτό. Στον Αθω υπάρχουν μοναστήρια χτισμένα σε βραχώδη σημεία και άλλα σε ομαλές περιοχές, που δεν επιβάλλονται με το μέγεθός τους, αλλά εντάσσονται στο τοπίο. Αυτό συμβαίνει σε αντίθεση με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, που συχνά επιχειρεί να καθυποτάξει το τοπίο», τονίζει ο κ. Μαμαλούκος.
Στα κτίσματα του Αγίου Ορους διακρίνεται η διαδοχή των εποχών, η ιστορική εξέλιξη της αρχιτεκτονικής. «Ουσιαστικά στο Αγιον Ορος, και παρά τις καταστροφές που έγιναν με τις αναστηλώσεις, έφτασαν ώς τις μέρες μας κτίρια πολύ παλιά, του 16ου και του 17ου αιώνα, που δε σώθηκαν πουθενά αλλού στην Ελλάδα ή δε σώθηκαν παρά ελάχιστα», εξηγεί ο επίκουρος καθηγητής Αρχιτεκτονικής. «Δίνεται έτσι η ευκαιρία για μία συστηματική μελέτη της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής στα Βαλκάνια. Το αθωνικό κτιριακό απόθεμα είναι το καταστάλαγμα μίας αρχιτεκτονικής που έχει στοιχεία βυζαντινά, οθωμανικά, μπαρόκ, κλασικισμού, ένα εξαιρετικό δειγματολόγιο της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Για παράδειγμα, το καθολικό της Μονής Αγίου Παύλου έχει στοιχεία μπαρόκ, ενώ στο Βατοπέδι μπορεί να δει κανείς μεταξύ άλλων μία αστική νεοκλασική πολυκατοικία του τέλους του 19ου αιώνα. Είναι ένας χώρος παραγωγής αρχιτεκτονικής, ο οποίος ανανεώνεται συνεχώς και συνεχώς παράγει ό,τι καλύτερο παράγει η αρχιτεκτονική».
Κι αν η ματιά και το ενδιαφέρον των περισσοτέρων στέκεται συνήθως στα επιβλητικά κτίσματα του Αγίου Ορους, όπως τα καθολικά των μοναστηριών, ο κ. Μαμαλούκος υπενθυμίζει και μία άλλη όψη της αγιορείτικης αρχιτεκτονικής, αυτήν των ταπεινών κτιρίων. «Στη χερσόνησο του Αθω θα βρει κανείς και κτίσματα λαϊκής αρχιτεκτονικής, μεμονωμένα κελιά, νερόμυλους, σταύλους, βοηθητικά κτίσματα, εργαστήρια, έργα μίας λαϊκής μακεδονικής αρχιτεκτονικής, που μοιάζει πολύ με αυτήν που απαντάται λίγο πολύ και στην υπόλοιπη Μακεδονία, τη Χαλκιδική ή τη Θάσο».
Εκθεση στην Αγιορειτική Εστία
Η έκθεση, που έχει τίτλο «Η αρχιτεκτονική του Αγίου Ορους μέσα από το αρχείο του Παύλου Μυλωνά», φιλοξενείται στον εκθεσιακό χώρο της Αγιορειτικής Εστίας, Κτίριο Νεδέλκου (Εγνατία 109).
Στην έκθεση παρουσιάζονται φωτογραφικό υλικό, σχέδια, αποτυπώσεις και χάρτες πολύ μεγάλης σημασίας. Πρόκειται για ανέκδοτο υλικό από τις επισκέψεις δύο Ρώσων περιηγητών, των Πορφυρίου Ουσπένσκι και Πέτρου Σεβαστιάνωφ, αλλά και φωτογραφίες και αποτυπώσεις από όλο το φάσμα της ερευνητικής εργασίας του Παύλου Μυλωνά.
Από το Μουσείο Μπενάκη παραχωρήθηκαν πολύτιμα στοιχεία από το αρχείο του Παύλου Μυλωνά, του πρώτου και μεγαλύτερου μέχρι στιγμής ερευνητή της αγιορείτικης αρχιτεκτονικής. Το αρχείο του, που περιλαμβάνει ερευνητικά στοιχεία, καταγραφές, αποτυπώσεις και φωτογραφίσεις, καλύπτει τρεις δεκαετίες, από τα τέλη της δεκαετίας του 1950, τόσο στο Αγιον Ορος, όσο και τα αρχεία της Μόσχας, της Αγ. Πετρούπολης και του Κιέβου.
«Τα μέρη της έκθεσης που αφιερώνονται στο καθαυτό έργο του Παύλου Μυλωνά περιλαμβάνουν δείγματα από όλο το φάσμα της αρχιτεκτονικής εργασίας που αφορά την έρευνα και την αποτύπωση του μνημειακού θησαυρού του Αγίου Ορους, από τις προπαρασκευαστικές φάσεις των αποτυπώσεων ώς την τελειωμένη μορφή των αρχιτεκτονικών σχεδίων, έτοιμων για δημοσίευση», σημειώνει ο αρχιτέκτονας του ΚΕΔΑΚ Φαίδων Χατζηαντωνίου, που είχε την επιμέλεια της έκθεσης σε συνεργασία με τον Αναστάσιο Ντούρο. «Εμφαση δίνεται στο ανέκδοτο υλικό (σχεδιαστικό και φωτογραφικό) από τις σκήτες και τα ασκηταριά, που συνιστούν ακόμα και σήμερα την πλέον άγνωστη πλευρά του Αγίου Ορους. Τέλος, ένα τμήμα της έκθεσης είναι αφιερωμένο στις εναέριες φωτογραφίσεις, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν χάρη στην εφευρετικότητα και το μεράκι του Παύλου Μυλωνά, ο οποίος αναδεικνύεται και εδώ σε δεινό μάστορα της φωτογραφικής τέχνης», εξηγεί ο κ. Χατζηαντωνίου και προσθέτει: «Πέρα από την ανάδειξη του πλούτου της αγιορείτικης αρχιτεκτονικής και του έργου του αρχιτέκτονα, που είναι ο αυτονόητος στόχος, πιστεύουμε η έκθεση να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τους φοιτητές του Πολυτεχνείου και τις νέες γενιές αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών, αλλά συγχρόνως να ενεργοποιήσει και το ενδιαφέρον του μη ειδικού κοινού».
Παράλληλα με την έκθεση και το συνέδριο ετοιμάστηκε η έκδοση «Ο Αθως του Πορφυρίου Ουσπένσκι και του Πέτρου Ιβάνοβιτς Σεβαστιάνωφ. Επιλογή απεικονίσεων στο Αρχείο Παύλου Μυλωνά». Παρουσιάζονται στοιχεία που συνέλεξε ο Παύλος Μυλωνάς από διάφορες συλλογές της πρώην Σοβιετικής Ενωσης και εξασφάλισε τις φωτογραφίες τους.
